ابن‌عقده ابوالعباس احمد بن محمد همدانیاِبْنِ عُقْده، ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید همدانی (۱۵ محرم ۲۴۹-۷ ذیقعده ۳۳۲ق/ ۱۰ فوریه ۸۶۳ - اول ژوئیه ۹۴۴م)، محدث بزرگ شیعی است. ۱ - لقب پدرعقده لقب پدر وی می‌باشد که از وراقان و معلمان کوفه بود. خاندان او از طریق ولاء عتق با بنی هاشم (ظاهراً شاخه عباسی آن) و نیز با قبیله همْدان (شاخه سبیع) خویشاوند بوده‌اند [۱]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴- ۱۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲]
محمد ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۲۹، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
[۳]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۷، ص۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
و شهرت ابن عقده به همدانی به همین جهت بوده است.۲ - محل زندگیابن عقده بیشتر عمر خود را در کوفه گذرانده و بنا به تصریح شاگردش ابن جعابی تنها ۳ سفر به بغداد داشته است. [۴]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۶]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۳ - سه سفر به بغدادنظر به اینکه ابن عقده در سفر خود به بغداد از علی بن داوود قنطری استماع حدیث کرده است (د ۲۷۲ق/ ۸۸۶م)، [۷]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۲۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۸]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
سفر وی به این شهر باید پیش از ۲۷۲ق بوده باشد. تعیین دقیق‌تر تاریخ این سفر تنها بر اساس حدس ممکن است. نعمانی [۹]
محمد نعمانی، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۱۰]
محمد نعمانی، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
اسنادی ارائه کرده که نشان می‌دهد ابن عقده در فاصله سالهای ۲۶۲-۲۶۶ق/ ۸۷۶ -۸۸۰م و ۲۷۱-۲۷۷ق/ ۸۸۴ -۸۹۰م استماعاتی داشته که بنابر قراین خارجی احتمالاً در کوفه صورت گرفته است. بنابراین نخستین سفر وی به بغداد احتمالاً در فاصله ۲۶۶-۲۷۱ق بوده است. سفر دوم وی به بغداد که در آن از احمد بن یحیی صوفی (د ۳۰۶ق) [۱۱]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۲۱۳- ۲۱۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
استماع حدیث کرده، [۱۲]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
طبعاً پیش از ۳۰۶ق/ ۹۱۸م صورت گرفته است و این امر با اطلاعاتی که ابن‌ِ جِعابی در مورد سفر دوم به دست داده است سازگاری دارد. [۱۳]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۸-۱۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
این سفر پیش از ۳۱۸ق یعنی سال وفات یحیی بن صاعد [۱۴]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۲۳۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
پایان یافته، زیرا در این تاریخ ابن عقده به کوفه بازگشته بوده است. [۱۵]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
درباره سفر سوم وی به بغداد تنها می‌دانیم که وی در ۳۳۰ق/ ۹۴۲م در جامع رصافه و مسجد براثا حدیث گفته است. [۱۶]
محمد طوسی، الامالی، ج۱، ص۲۷۶، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
خطیب [۱۷]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
نیز تصریح کرده که این سفر در اواخر عمر وی صورت گرفته و وی چندی پس از بازگشت به کوفه درگذشته است. [۱۸]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۲۲-۲۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۹]
محمد طوسی، الرجال، ج۱، ص۴۴۲، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة.
۴ - مذهبابن عقده مذهب زیدی جارودی داشت و تا پایان عمر بر آن پایدار بود. [۲۰]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۹۴، قم، ۱۴۰۷ق.
پدر وی نیز زیدی مذهب بوده است. [۲۱]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
ابن عقده در مسجد براثا در ملا عام احادیثی در طعن شیخین روایت می‌کرده که موافق تعالیم جارودیه است، با اینهمه حتی روایت حدیثی در فضیلت عثمان به وی نسبت داده شده است. [۲۲]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۳]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۲۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۵ - زبانزد در حفظابن عقده در حفظ حدیث زبانزد بود و به روایتی حافظ ۱۰۰ هزار حدیث بوده و بر سند و متن تنها ۳۰۰ هزار حدیث، از احادیث اهل بیت وقوف داشته است. [۲۴]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۶-۱۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۵]
محمد طوسی، الرجال، ج۱، ص۴۴۲، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة.
احاطه وی بر حدیث به اندازه‌ای بود که آنگاه که یحیی بن صاعد از محدثان بغداد در سند روایتی در مورد شیخی که حدیث از او شنیده بود دچار خطا گشت، ابن عقده لغزش او را آشکار ساخت. [۲۶]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۸-۱۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
البته خود وی نیز نمی‌توانسته عالی از لغزش باشد. یکی از این لغزش‌ها که در پرسشهای حاکم نیشابوری از دار قطنی به آن اشاره شده، حدیث ابن عمر در غسل جمعه است که ابن عقده آن را از طریق ثوری از ابواسحاق از نافع نقل کرده، ولی دار قطنی و حاکم نیشابوری معتقد بودند که وی اشتباهاً یحیی بن وثاب را به نافع بدل کرده است. [۲۷]
حاکم نیشابوری، سؤالات الحاکم النیسابوری للدار القطنی، ج۱، ص۹۷، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق.
اگر چه این حدیث از طریق ابواسحاق از نافع نیز روایت شده، [۲۸]
محمد ابن ماجه، سنن، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲م.
[۲۹]
یوسف مزی، تحفة الاشراف، ج۶، ص۱۹۱-۱۹۲، بمبئی، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م.
لیکن آنچه از طریق ثوری از ابواسحاق شناخته شده، حدیث یحیی بن وثاب است نه نافع. [۳۰]
یوسف مزی، تحفة الاشراف، ج۶، ص۲۶۱-۲۶۲، بمبئی، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م.
۶ - مقبولیت عاماز نظر رجالی، ابن عقده بین امامیه مقبولیت عام داشته و بخش عمده‌ای از اصول شیعه توسط او روایت شده [۳۱]
محمد طوسی، الرجال، ج۱، ص۴۴۲، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة.
[۳۲]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۴، قم، ۱۴۰۷ق.
[۳۳]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۶، قم، ۱۴۰۷ق.
و حدیث او به وفور در کتب اربعه وارد شده است. از قدمای امامیه، نعمانی، [۳۴]
محمد نعمانی، الغیبة، ج۱، ص۱۴، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
طوسی و نجاشی [۳۵]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۹۴، قم، ۱۴۰۷ق.
بر وثوق وی تأکید داشته‌اند، ولی در قرون بعد علامه حلی [۳۶]
حسن علامه حلی، الرجال، ج۱، ص۲۰۳، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
و ابن داوود حلی [۳۷]
حسن ابن داوود حلی، الرجال، ج۱، ص۴۲۲، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
ظاهراً تنها به جهت امامی نبودن، وی را در عداد ضعفا آورده‌اند. در میان علمای رجال اهل سنت ابوعلی حافظ او را مدح کرده است، [۳۸]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
لیکن برخی نیز وی را مورد طعن قرار داده‌اند. با دقت در عبارات می‌توان احتمال داد که عامل طعن و جرح او بیشتر اعتماد وی بروجادات [۳۹]
عبدالله ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴۰]
حاکم نیشابوری، سؤالات الحاکم النیسابوری للدار القطنی، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق.
و گاه استغراب احادیث یا حتی تشیع او بوده است. [۴۱]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹-۲۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
اما در مورد صحت نسبتهایی چون تدلیس، حیله و کذب به وی، [۴۲]
عبدالله ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۴۳]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹-۲۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۴]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۲۶۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
باید تردید کرد.۷ - رجال امامیابن عقده، خود به عنوان یک رجالی بین امامیه مطرح بوده و جرح و تعدیل‌ِ او در کتب رجالی ایشان مورد توجه بوده است. [۴۵]
حسن علامه حلی، الرجال، ج۱، ص۲۰۹، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
[۴۶]
حسن ابن داوود حلی، الرجال، ج۱، ص۷۵، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
وی بجز نقل حدیث، به روایات تاریخی نیز پرداخته و وجود عناوینی چون کتاب الشوری و کتاب یحیی بن الحسین بن زید و اخباره، در میان آثار مفقود او دال بر این مدعاست. بخش قابل توجهی از روایات تاریخی منقول در مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی نیز برگرفته از مرویات ابن عقده است.۸ - مشایخ حدیثابن عقده از مشایخ بسیاری در کوفه و بغداد استماع کرد که از میان ایشان می‌توان از ابراهیم بن ابی بکر بن ابی شیبه، احمد بن ابی خیثمه، حمید بن زیاد و علی بن حسن بن فضّال نام برد. [۴۷]
محمد ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
[۴۸]
محمد ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۷۷، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
[۴۹]
محمد نعمانی، الغیبة، ج۱، ص۶۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۵۰]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
خطیب، [۵۱]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
ذهبی، [۵۲]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۵، ص۳۴۱-۳۴۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
و خوئی [۵۳]
ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۷۷- ۲۸۰، نجف، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
فهرستی شامل برخی مشایخ ابن عقده را آورده‌اند. [۵۴]
محمد ابن شاذان، مائة منقبة، ج۱، ص۴۰-۴۱، قم، ۱۴۰۷ق.
[۵۵]
محمد ابن شاذان، مائة منقبة، ج۱، ص۱۴۸، قم، ۱۴۰۷ق.
[۵۶]
محمد ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۷۴، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
[۵۷]
علی خزاز، کفایة الاثر، ج۱، ص۲۵۵، قم، ۱۴۰۱ق.
[۵۸]
محمد مفید، الامالی، ج۱، ص۲۱-۳۰، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
[۵۹]
محمد مفید، الامالی، ج۱، ص۳۳۴، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
[۶۰]
علی منتجب‌الدین، الاربعون حدیثاً، ج۱، ص۵۳، قم، ۱۴۰۷ق.
[۶۱]
شرف‌الدین علی استرابادی، تأویل الایات الظاهرة، ج۱، ص۲۹۷، قم، ۱۴۰۷ق.
۹ - راویان حدیثدر میان راویان ابن عقده محدثان مشهوری چون محمد بن یعقوب کلینی، ابوالحسن دارقطنی، ابوالقاسم طبرانی، ابوالفرج اصفهانی، ابوغالب زراری، ابن ابی زینب نعمانی، ابن عدی جرجانی، ابوحفص بن شاهین، ابن جعابی و هارون بن موسی تَلْعُکبری دیده می‌شوند. [۶۲]
محمد کلینی، الکافی، ج۵، ص۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
[۶۳]
محمد نعمانی، الغیبة، ج۱، ص۲۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۶۴]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۳، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
[۶۵]
ابوغالب زراری، رسالة فی آل اعین، ج۱، ص۸۴، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
[۶۶]
محمد مفید، الامالی، ج۱، ص۲۱، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
[۶۷]
محمد طوسی، الرجال، ج۱، ص۴۴۲، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة.
[۶۸]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
محدثانی از فرق مختلف از زیدی و امامی و سنی از ابن عقده روایت کرده‌اند. [۶۹]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۹۵، قم، ۱۴۰۷ق.
فهرستی از راویان وی را خطیب، [۷۰]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
ذهبی [۷۱]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۵، ص۳۴۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
و اردبیلی [۷۲]
محمد اردبیلی، جامع الرواة، ج۱، ص۶۶، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
آورده‌اند. [۷۳]
محمد ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۳۷۴، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
[۷۴]
محمد ابن بابویه، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج۱، ص۲۳۰، نجف، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
[۷۵]
محمد ابن شاذان، مائة منقبة، ج۱، ص۴۰، قم، ۱۴۰۷ق.
[۷۶]
احمد ابن عیاش، مقتضب الاثر، ج۱، ص۴، قم، مکتبة الطباطبائی.
[۷۷]
ابوغالب زراری، رسالة فی آل اعین، ج۱، ص۲۹، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
[۷۸]
محمد مفید، الامالی، ج۱، ص۳۹، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
[۷۹]
محمد مفید، الاختصاص، ج۱، ص۸۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
[۸۰]
محمد طوسی، الامالی، ج۱، ص۲۵۲، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
[۸۱]
محمد طوسی، الامالی، ج۲، ص۷۵، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
[۸۲]
شرف‌الدین علی استرابادی، تأویل الایات الظاهرة، ج۱، ص۲۹۷، قم، ۱۴۰۷ق.
۱۰ - آثار۱۰.۱ - چاپیاثری با عنوان ذکر النبی (صلی الله علیه و اله وسلم) منسوب به ابن عقده با ترجمه انگلیسی نبیه عبود در ۱۹۵۷م در «پاپیروسهای ادبیات عرب» در شیکاگو به چاپ رسیده است، این اثر احتمالاً همان است که طوسی از آن به عنوان ذکر النبی (صلی الله علیه و اله وسلم) و الصخرة و الراهب و طرق ذلک، یاد کرده است. ۱۰.۲ - خطیجزئی از احادیث ابن عقده در ۶ برگ ضمن یک مجموعه در کتابخانه ظاهریه [۸۳]
ظاهریه، خطی (المنتخب من مخطوطات الحدیث)، ج۱، ص۸۷.
موجود است.۱۰.۳ - یافت نشده۱. تفسیر القرآن، نجاشی [۸۴]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۹۴- ۹۵، قم، ۱۴۰۷ق.
نسخه‌ای از آن را دیده است. ابن طاووس نیز نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته و در سعد السعود [۸۵]
، علی ابن طاووس، سعد السعود، ج۱، ص۷۱، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
[۸۶]
علی ابن طاووس، سعد السعود، ج۱، ص۱۱۷-۱۲۰، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
و محاسبة النفس [۸۷]
علی ابن طاووس، محاسبة النفس، ج۱، ص۱۷، تهران، مرتضوی.
از آن نقل کرده است؛۲. الرجال. این کتاب که در مورد راویان امام جعفر صادق (علیه‌السلام) تألیف شده بود. به گفته طوسی در تألیف الرجال کلاً مورد استفاده وی قرار گرفته است. [۸۸]
محمد طوسی، الرجال، ج۲، ص۱۴۲-۳۴۲، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة.
در مورد اطلاعاتی که به نقل از ابن عقده در رجال علامه حلی [۸۹]
حسن علامه حلی، الرجال، ج۱، ص۸، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
و ابن داوود، [۹۰]
حسن ابن داوود حلی، الرجال، ج۱، ص۷۵، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
گاه در مورد اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) و گاه در مورد اصحاب دیگر ائمه (علیه‌السلام) [۹۱]
حسن علامه حلی، الرجال، ج۱، ص۳۵، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
[۹۲]
حسن علامه حلی، الرجال، ج۱، ص۵۱، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
[۹۳]
حسن ابن داوود حلی، الرجال، ج۱، ص۲۸۶، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
آمده، باید گفت از نسخ یا نسخه‌هایی اتخاذ شده که در قرن ۷ق موجود بوده‌اند، زیرا این اطلاعات در هیچ یک از منابع دیگر آن دو دیده نمی‌شود. ولی آن نسخه یا نسخه‌ها به همراه کتاب الرجال، احتمالاً برخی دیگر از آثار رجالی ابن عقده را نیز شامل می‌شده است؛۳. الولایة. در این کتاب مؤلف حدیث غدیر را از ۱۰۵ طریق گردآورده بوده است. [۹۴]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۳، ص۲۵، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
کتاب مذکور یکی از منابع مورد استفاده ابوموسی مدینی (د ۵۸۱ق) در تدوین مستدرک معرفة الصحابة ابن منده بوده است. [۹۶]
احمد ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۱، ص۴، قاهره، ۱۳۲۸ق.
[۹۷]
احمد ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ج۱، ص۸۰، قاهره، ۱۳۲۸ق.
[۹۸]
ابن طاووس علی ابن طاووس، الیقین، ص۳۳- ۳۵، نجف، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م.
[۹۹]
علی ابن طاووس، الامان، ص۹۱، قم، مکتبة المفید.
نیز نسخه‌ای از آن را در دست داشته و فهرستی از طرق احادیث مندرج در آن را در طرائف آورده است. طوسی در فهرست اسامی برخی دیگر از آثار ابن عقده را ارائه کرده، لیکن عبارت وی نشان می‌دهد که وی تمام این آثار را شخصاً ندیده و اسامی آن‌ها را از ابن صلت اهوازی، شاگرد ابن عقده گرفته بوده است. نجاشی [۱۰۱]
احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۹۴- ۹۵، قم، ۱۴۰۷ق.
ضمن نقل کلام طوسی تنها دو عنوان بر عناوین وی افزوده است. ابن شهر آشوب [۱۰۲]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۷، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
نیز کتاب التسمیة فی فقه اهل البیت بالاخبار را به فهرست طوسی افزوده که شاید مأخوذ از برخی نسخ فهرست بوده باشد. افزون بر آنچه ذکر شد ابن شهر آشوب [۱۰۳]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۹، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
[۱۰۴]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۲، ص۳۰۶، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
و ابن طاووس [۱۰۵]
علی ابن طاووس، فتح الابواب، ج۱، ص۱۵۹-۱۶۰، به کوشش حامد الخفاف، بیروت، ۱۴۰۹ق.
سه اثر دیگر از ابن عقده تحت عناوین الدلائل، المجموع و تسمیة المشایخ در دست داشته‌اند. در سده‌های ۶ و ۷ق/۱۲ و ۱۳م آثار دیگری نیز از ابن عقده موجود بوده که تعیین هویت آن‌ها نیاز به تحقیق بیشتری دارد. [۱۰۶]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۶، ص۳۷۴، صیدا، ۱۳۳۳ق.
[۱۰۷]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۲، ص۶۵، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
[۱۰۸]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۳، ص۲۰۵، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
[۱۰۹]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۳، ص۲۰۷، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
[۱۱۰]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۴، ص۲۱۵، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
[۱۱۱]
علی ابن طاووس، الامان، ج۱، ص۷۰، قم، مکتبة المفید.
۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، اسدالغایة، قاهره، ۱۲۸۶ق. (۲) محمد ابن بابویه، التوحید، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق. (۳) محمد ابن بابویه، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، نجف، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م. (۴) احمد ابن حجر عسقلانی، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق. (۵) احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق. (۶) حسن ابن داوود حلی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش. (۷) محمد ابن شاذان، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق. (۸) محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۹) محمد، المناقب، قم، مؤسسة انتشارات علامه. (۱۰) علی ابن طاووس، الامان، قم، مکتبة المفید. (۱۱) علی ابن طاووس، سعد السعود، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م. (۱۲) علی ابن طاووس، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ق. (۱۳) علی ابن طاووس، فتح الابواب، به کوشش حامد الخفاف، بیروت، ۱۴۰۹ق. (۱۴) علی ابن طاووس، محاسبة النفس، تهران، مرتضوی. (۱۵) علی ابن طاووس، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م. (۱۶) عبدالله ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۷) احمد ابن عیاش، مقتضب الاثر، قم، مکتبة الطباطبائی. (۱۸) محمد ابن ماجه، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲م. (۱۹) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م. (۲۰) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق. (۲۱) محمد اردبیلی، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۲) شرف‌الدین علی استرابادی، تأویل الایات الظاهرة، قم، ۱۴۰۷ق. (۲۳) حاکم نیشابوری، سؤالات الحاکم النیسابوری للدار القطنی، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق. (۲۴) علی خزاز، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ق. (۲۵) احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۲۶) ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، نجف، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۲۷) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۲۸) ابوغالب زراری، رسالة فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق. (۲۹) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م. (۳۰) فضل طبرسی، مجمع البیان، صیدا، ۱۳۳۳ق. (۳۱) محمد طوسی، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م. (۳۲) محمد طوسی، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة. (۳۳) ظاهریه، خطی (المنتخب من مخطوطات الحدیث). (۳۴) حسن علامه حلی، الرجال، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م. (۳۵) محمد کلینی، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق. (۳۶) یوسف مزی، تحفة الاشراف، بمبئی، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م. (۳۷) محمد مفید، الاختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة. (۳۸) محمد مفید، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق. (۳۹) علی منتجب‌الدین، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ق. (۴۰) احمد نجاشی، الرجال، قم، ۱۴۰۷ق. (۴۱) محمد نعمانی، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عقده»، ج۴، ص۱۵۲۸. |