اخلاق ناصریاَخْلاقِ ناصِری، اثر خواجه نصیر الدین طوسی، و مهم‌ترین رساله در حکمت عملی در دوره اسلامی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - دیباجه‌ای نو بر اخلاق ناصری ۳ - ترتیب کتاب ۴ - دلیل نگارش ۵ - تثبیت ترتیب‌بندی مذکور ۶ - منبع عمده بخش نخست اخلاق ناصری ۷ - بخش دوم ۸ - بخش سوم اخلاق ناصری ۹ - مضمون کتاب بنابر قول خواجه نصیر ۱۰ - اخلاق ناصری نخستین اثر مهم حکمت عملی ۱۱ - نسخه‌های خطی کتاب مذکور ۱۲ - دفعات چاپ ۱۳ - تلخیص‌ها و شروح اخلاق ناصری ۱۴ - ترجمه انگلیسی اخلاق ناصری ۱۵ - مهم‌ترین متن فارسی ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - مؤلفخواجه نصیر طوسی د ۷۲ق/۲۷۳م این کتاب را زمانی نوشت که در قُهستان و در خدمت حاکم آنجا، ناصرالدین عبدالرحیم، محتشم اسماعیلی بود و همو که از خواجه دعوت کرده بود تا به اطرافیان او بپیوندد، از او درخواست کرد تا تهذیب الاخلاق طهارة الاعراق ابوعلی مسکویه ه م را به فارسی ترجمه کند. [۱]
نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۴-۶، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۳۶۳ش.
با توجه به تاریخ اتمام تحریر که در پایان یکی از نسخه‌های اخلاق ناصری آمده ۳۳ق/۲۳۶م، می‌توان گفت که این اثر قدیم‌ترین نوشته خواجه است که به دست ما رسیده، و از آثار آغاز دوره پختگی اوست. [۲]
مینوی، مجتبی، مقدمه و تعلیقات بر اخلاق ناصری، ج۱، ص۵-۶.
۲ - دیباجه‌ای نو بر اخلاق ناصریخواجه اندکی پیش از سقوط الموت بر اثر یورش مغولان و در زمانی که لشکر هولاکو در حوالی قلعه‌های اسماعیلیان بود، به خدمت خان مغول رسید ۵۴ق/۲۵۶م و دیباجه‌ای نو بر اخلاق ناصری نوشت و به هولاکو تقدیم کرد. [۳]
نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۴- ۵، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۳۶۳ش.
در مقدمه جدید توضیح داده است که دیباجه قدیم اخلاق ناصری را به رغم خواست خود «جهت استخلاص نفس و عِرض از وضع دیباجه‌بر صیغتی موافق عادت آن جماعت اسماعیلیان در ثنا و اطرای سادات و کُبَرای ایشان...» نوشته بوده است، اما با رهایی از وضع ناپسند قهستان «دیباجه کتاب را که بر سیاقتی غیر مرضی بود، بدل گرداند».۳ - ترتیب کتابوی در ۶۳ق بندی نیز درباره حق پدر و مادر بر فرزند به کتاب افزود. [۴]
مرکزی، خطی، ج۱، ص۷.
اخلاق ناصری به صورتی که امروزه در دست است، از بخش اخلاق ، تدبیر منزل و سیاست مدن فراهم آمده است و با بخش حکمت عملی در فلسفه قدیم ، به گونه‌ای که فیلسوفان دوره اسلامی، به دنبال سنت ارسطویی طبقه‌بندی علوم، ترتیب داده بودند، مطابقت دارد.۴ - دلیل نگارشخواجه در مقدمه اخلاق ناصری توضیح داده است که ناصرالدین محتشم قهستان، ابتدا از او خواسته بود تا تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه را که به شرح اخلاق عقلی یونانی بسنده کرده بود، به فارسی درآورد، اما از آنجا که در نظر خواجه، دو فن دیگر حکمت عملی، یعنی «حکمت مدنی و حکمت منزلی» سیاست مدن و تدبیر منزل با گذشت زمان اندراس یافته، و ابوعلی مسکویه نیز در تهذیب الاخلاق به این دو بخش نپرداخته بود، خواجه با افزودن کلیات این دو حکمت از گفتار حکمای پیشین، به ویژه ابونصر فارابی ، به «حکمت خُلقی‌ِ» تهذیب الاخلاق [۵]
نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۶، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۳۶۳ش.
علم حکمت عملی را به تمامی آورده است. طرح بخش کتاب اخلاق ناصری، چنانکه گفته شد، با طبقه‌بندی حکمت عملی مطابقت دارد.۵ - تثبیت ترتیب‌بندی مذکورفیلسوفان دوره اسلامی، از جمله ابن‌سینا در دانشنامه علایی وابوعلی مسکویه [۶]
ابن‌سینا، دانشنامه علایی، ج۱، ص۸ - ۹، به کوشش احمد خراسانی، تهران، ۳۶۰ش.
[۷]
ابن‌سینا، «اقسام العلوم العقلیه»، ج۱، ص۹، ضمن تسع رسائل، بمبئی، ۳۱۸ق.
[۸]
ابوعلی مسکویه، احمد، «ترتیب السعادات»، ص۲۲، همراه المبدأ و المعاد صدرالدین شیرازی، تهران، ۳۱۴ش.
به بعد، در پایان سده ق/۰م این طبقه‌بندی را تثبیت کردند و پس از آن دو، همه نویسندگان دیگر دوره اسلامی، [۹]
نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۱، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۳۶۳ش.
آن طبقه‌بندی را تکرار کردند.۶ - منبع عمده بخش نخست اخلاق ناصریعمده بخش نخست اخلاق ناصری در «حکمت خُلقی» از کتاب تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه برگرفته شده که مهم‌ترین کتاب اخلاق عقلی در دوره اسلامی است. همین کتاب را ابوعلی مسکویه بر مبنای ترجمه عربی اسحاق بن حنین از کتاب اخلاق نیکو ماخُسی‌ِ ارسطو و تفسیر فرفوریوس بر این کتاب فراهم آورده است. [۱۰]
بدوی، عبدالرحمان، مقدمه بر الاخلاق ارسطو، ج۱، ص۷-۱، کویت، ۹۷۹م.
بنابراین، بخش عمده حکمت خلقی اخلاق ناصری، ارسطویی و نوافلاطونی است.۷ - بخش دومبخش دوم در حکمت منزلی را خواجه از رساله تدبیر منزل نویسنده گمنام نوفیثاغورسی به نام اَبروسُن برگرفته که به زبان عربی ترجمه شده بوده است. خواجه نصیر، به درستی توضیح داده است که از کتاب‌های یونانی در تدبیر منزل، جز مختصری از کتاب ابروسن در دست متأخران نیست و همین رساله را خود به گونه خلاصه، اما موشح به مواعظ و آداب متقدمان و متأخران در بخش دوم اخلاق ناصری آورده است. [۱۱]
نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۸، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۳۶۳ش.
[۱۲]
مینوی، مجتبی، مقدمه و تعلیقات بر اخلاق ناصری، ج۱، ص۸۴- ۸۵.
۸ - بخش سوم اخلاق ناصریبخش سوم اخلاق ناصری نیز به طور عمده از رساله‌های فصول المدنی و آراء اهل المدینة الفاضله فارابی و رساله السیاسه ابن‌سینا گرفته شده است. [۱۳]
مینوی، مجتبی، مقدمه و تعلیقات بر اخلاق ناصری، ج۱، ص۸۸- ۸۹.
این بخش با فصلی در وصایای افلاطون خاتمه می‌یابد. بنابراین، کتاب اخلاق ناصری ترکیب و تألیفی از برخی رساله‌های دوره اسلامی است که خواجه آن‌ها را گرد آورده، و به فارسی ترجمه کرده است.۹ - مضمون کتاب بنابر قول خواجه نصیردر پایان مقدمه جدید اخلاق ناصری خواجه توضیح می‌دهد که مضمون کتاب «از جوامع حکمت عملی، بر سبیل نقل و حکایت و طریق اخبار و روایت از حکمای متقدم و متأخر باز گفته می‌آید». [۱۴]
نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۳، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۳۶۳ش.
بدین سان، خواجه به گفته خود «در تحقیق حق و ابطال باطل» وارد نشده و «به اعتبار معتقد، در ترجیح رایی و تزییف مذهبی خوض» نکرده است. [۱۵]
نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۳، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۳۶۳ش.
۱۰ - اخلاق ناصری نخستین اثر مهم حکمت عملیخواجهنصیر با نوشتن اخلاق ناصری نخستین اثر مهم حکمت عملی ، سنتی را بنیاد نهاد که نه در دوره یونانی و نه در دوره اسلامی پیش از او سابقه نداشت. فیلسوفان دوره اسلامی، پیش از او در کلیات حکمت نظری آثاری مهم مانند دانشنامه علایی به فارسی و شفا به عربی نوشته بودند، اما اخلاق ناصری نخستین اثر در حکمت عملی به شمار می‌رود و به همین سبب نیز فیلسوفان متأخر بر خواجه، آن را همچون الگویی در تدوین کلیات حکمت عملی به کار گرفتند. قطب الدین شیرازی د ۱۰ق/۳۱۰م شاگرد خواجه، در دانشنامه مفصل خود با عنوان درة التاج که شامل همه علوم زمان بود، بخش مفصلی را به حکمت عملی اختصاص داد که از بسیاری جهات بر مبنای اخلاق ناصری خواجه فراهم آمده بود، گرچه ظاهراً به واسطه کینه‌ای که از خواجه بر دل داشته، از او نامی نمی‌برد. [۱۶]
مشکوه، محمد، مقدمه بر درة التاج قطب الدین شیرازی، ج۱، ص۳-۴، تهران، ۳۶۵ش.
[۱۷]
مشکوه، محمد، مقدمه بر درة التاج قطب الدین شیرازی، ج۱، ص۱، تهران، ۳۶۵ش.
جلال الدین دوانی د ۰۸ق/۵۰۲م حکیم اشراقی مشرب نیز تحریر جدیدی از اخلاق ناصری با عنوان اخلاق جلالی کرد و فواید دیگری از کتاب، سنت و نوشته‌های اهل شریعت مانند ابوالحسن ماوردی، محمد غزالی و فخر الدین رازی را نیز بر مطالبی که به زبان ساده‌تر از اخلاق ناصری گرد آمده بود، برآن‌ها افزود ودر مقابل، مبحث «آداب‌می‌گساری» را حذف نمود.۱۱ - نسخه‌های خطی کتاب مذکورنسخههای خطی متعددی از اخلاق ناصری در کتابخانه‌های مختلف ایران و جهان موجود است، [۱۸]
منزوی، خطی، ص۵۳۴- ۵۳۸
یکی از قدیم‌ترین نسخه‌های این کتاب، نسخه تحریر شده در ۷۶ق بوده که آقابزرگ آن را در نجف در کتابخانه محمدعلی خوانساری دیده است.. [۱۹]
آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۸۱.
در این نسخه علاوه بر مقدمه دوم کتاب، مقدمه تحریر اول خواجه نیز در انتهای کتاب آمده است.۱۲ - دفعات چاپاخلاق ناصری بارها به چاپ رسیده است. [۲۰]
مشار، خانبابا، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج۱، ص۳۹-۴۰، تهران، ۳۵۲ش.
که از جمله آن‌ها می‌توان به «منتخب» جلال‌الدین همایی تهران، ۳۲۰ش، چاپ تحقیقی مجتبی مینوی و علیرضا حیدری تهران، ۳۵۶ش و چاپ همراه با مقدمه بزرگ علوی تهران، ۳۶۰ش، اشاره کرد.۱۳ - تلخیص‌ها و شروح اخلاق ناصریاخلاق ناصری، تلخیص‌ها و شروح متعددی داشته که برخی از آن‌ها عبارتند از: ۱. اوصاف الاشراف، خلاصه اخلاق ناصری است که توسط خود خواجه گرد آمده و بارها در ایران و هندوستان به چاپ رسیده است. ۲. مفتاح الاخلاق، شرحی است که توسط عبدالرحمان بن عبدالکریم برهان پوری برای اورنگ زیب ، پادشاه هند، تهیه شد. در ۰۵۱ق امیر علاءالدین حسین آملی به دستور شاه صفی کتاب را به عبارت روشن‌تری درآورد. همین کار توسط ابوالمعالی عاملی برای سلطان عبدالله قطب شاه انجام شد که آن نیز توضیح الاخلاق‌ِ عبدالله شاهی نام گرفت. ۳. حدیقة اللغه محمد سعد الله. ۴. شرح اخلاق ناصری سید علیم الله جالندهری. ۵. شرح اخلاق ناصری سید علی محمد لکهنوی. ۶. مهذب الاخلاق از مؤلفی ناشناس در دست است که در حقیقت همان اخلاق ناصری است و تنها در بخش سوم آن تغییراتی داده شده‌است. ۱۴ - ترجمه انگلیسی اخلاق ناصریاخلاق ناصری توسط ویکنز به انگلیسی ترجمه شده، و در ۹۶۴م در لندن ضمن «مجموعه میراث ایرانی» به چاپ رسیده است. این ترجمه مورد استفاده بزرگ علوی در چاپ کتاب قرار گرفت و بر همین اساس، بزرگ علوی واژه نامه‌ای فارسی - انگلیسی و بالعکس به کتاب افزوده است. ۱۵ - مهم‌ترین متن فارسیاخلاق ناصری یکی از مهم‌ترین متن‌های فارسی در سده ق است که تحت تأثیر سبک متداول در دوره مغولان واقع نشده، و حاکی از نوآوری و خلاقیت بسیار است و از این دیدگاه می‌تواند مورد بررسی و استفاده زبان شناسان و سبک شناسان قرار گیرد. ۱۶ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ تهرانی، الذریعه. (۲) ابن‌سینا، «اقسام العلوم العقلیه»، ضمن تسع رسائل، بمبئی، ۳۱۸ق. (۳) ابن‌سینا، دانشنامه علایی، به کوشش احمد خراسانی، تهران، ۳۶۰ش. (۴) ابوعلی مسکویه، احمد، «ترتیب السعادات»، همراه المبدأ و المعاد صدرالدین شیرازی، تهران، ۳۱۴ش. (۵) بدوی، عبدالرحمان، مقدمه بر الاخلاق ارسطو، کویت، ۹۷۹م. (۶) دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات، تهران، ۳۳۹ش. (۷) دوانی، محمد، اخلاق جلالی، لکهنو، ۳۱۸ق. (۸) شورا، خطی. (۹) مرکزی، خطی. (۱۰) مشار، خانبابا، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران، ۳۵۲ش. (۱۱) مشکوه، محمد، مقدمه بر درة التاج قطب الدین شیرازی، تهران، ۳۶۵ش. (۱۲) منزوی، خطی. (۱۳) منزوی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنج بخش، لاهور، ۳۵۷ش. (۱۴) مینوی، مجتبی، مقدمه و تعلیقات بر اخلاق ناصری. (۱۵) نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، به کوشش مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۳۶۳ش. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعجواد طباطبایی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اخلاق ناصری». |