افضل الدین خونجیاَفْضَلُالدّینِ خونَجی، ابو عبدالله محمد بن نام‌آور بن عبدالملک (جمادی‌الاول ۵۹۰ - ۵ رمضان ۶۴۶/مه ۱۱۹۴-۲۲ دسامبر ۱۲۴۸)، دانشمند علوم عقلی ایرانی و قاضی در مصر است. ۱ - زندگیبرخی از منابع متأخر نام پدر و سال وفات او را به اختلاف آورده‌اند. [۱]
ابن قنفذ، احمد، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، ج۱، ص۳۲۰، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۲]
طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعاده، ج۱، ص۲۷۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
انتساب او ظاهراً به خونَج (= خونا، خونه)، قصبه‌ای در نزدیکی زنجان است که نباید آن را با خُنج، از توابع لارستان در فارس، اشتباه گرفت. [۳]
ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، ج۲، ص۳۳۳، لیدن، ۱۹۳۹م.
[۴]
یاقوت، بلدان، ج۲، ص۴۹۹-۵۰۰.
[۵]
حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، به کوشش گ. لسترنج، ج۱، ص۶۶، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
[۶]
فسایی، حسن، فارس‌نامه ناصری، به‌کوشش منصور رستگار فسایی، ج۱، ص۱۱۴، تهران، ۱۳۶۷ش.
مرگ افضل‌الدین در قاهره اتفاق افتاد و در گورستان قرافه به خاک سپرده شد [۷]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، ج۲، ص۱۲۰، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
[۸]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، به کوشش محمد یعلاوی، ج۷، ص۳۲۶- ۳۲۸، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
۲ - تحصیلات و مذهباز گزارش ذهبی [۹]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، ج۳، ص۲۵۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
برمی‌آید که افضل‌الدین پیش از اقامت در مصر، در ایران به تحصیل علم پرداخته است. او افزون بر احاطه به علوم عقلی در فقه نیز دست داشت و خود بر مذهب شافعی بود.۳ - فعالیتهاچندگاهی در مصر به تدریس در مدارس صالحیه و صلاحیه پرداخت و مدتی نیز قاضی‌القضاتی مصر و توابع آن را عهده‌دار بود. [۱۰]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، ج۲، ص۱۲۰، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
[۱۱]
ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، به کوشش محمد زاهد کوثری، ج۱، ص۱۸۲، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
[۱۲]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۴۳، بیروت، دارالمعرفه.
[۱۳]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، ج۲۳، ص۲۲۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
با آنکه از او در مقام قضا به نیکی یاد کرده‌اند، [۱۴]
ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، به کوشش محمد زاهد کوثری، ج۱، ص۱۸۲، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
سیوطی از انتصاب او به این سمت به سختی انتقاد می‌کند، از آن‌رو که شخصیت فلسفی او بر فقاهتش غالب بوده است. [۱۵]
سیوطی، حسن المحاضره، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۵۴۱، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
[۱۶]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، به کوشش محمد یعلاوی، ج۷، ص۳۲۶، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
۴ - شاگرداناز شاگردان نامدار او می‌توان از موفق‌الدین ابن ابی‌اصیبعه یاد کرد که در ۶۳۲ق/۱۲۳۵م در قاهره به حلقه درس او پیوسته، و دانش او را، افزون بر فلسفه و امور دینی در دیگر رشته‌ها نیز استوار یافته است. [۱۷]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، ج۲، ص۱۲۰، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
شاگرد دیگر وی عزالدین محمد اربلی در مرثیه‌ای به مناسبت درگذشت استاد، او را به علم و فضیلت ستوده است.۵ - آثارآثار متعددی از وی به جای مانده است: ۵.۱ - الجملاز الجمل در منطق که با نام‌های الجمل المنطقیه یا المختصر نیز از آن یاد می‌شود. نسخه‌های چندی از آن در لندن، قاهره، الجزایر، مشهد و پاریس موجود است. از شرح‌های این کتاب می‌توان از این آثار یاد کرد: ۱. شرح ابن واصل حموی ؛ ۲. شرح ابن مرزوق تلمسانی [۱۸]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۸۶.
که میان مؤلف و شارح الجمل خلط کرده است؛ ۳. حاجی خلیفه از شرح ابن استار تدرومی تلمسانی با نام کفایة العمل یاد کرده است [۱۹]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۸۶.
[۲۰]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۵.۲ - الموجزالموجز در منطق که منابع کهن از آن به عنوان اثری مستقل یاد کرده‌اند، [۲۱]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۰۱.
اما بروکلمان آن را خلاصه‌ای از الجمل دانسته، و به نسخه‌هایی از آن در پاریس، کمبریج و فاس اشاره کرده است.بر این اثر نیز شرح‌هایی نوشته شده است: ۱. شرح سراج‌الدین ارموی ؛ ۲. شرح محمد بن احمد شریف تلمسانی ؛ ۳. شرح عیسی بن داوود منطقی با نام الایضاح؛ ۴. شرح فخرالدین ابوالحسین علی بن محمد نَبْدی . ۵.۳ - کشف الاسرار عن غوامض الافکارکشف الاسرار عن غوامض الافکار در منطق با شرح کاتبی قزوینی و حاشیه ابن بدیع بندهی. [۲۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۴۸۶.
نسخه‌ای از آن با شرح کاتبی قزوینی در کتابخانه توپکاپی سرایی ترکیه موجود است. در برخی منابع موضوع این کتاب را علوم طبیعی دانسته‌اند. [۲۳]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، ج۱، ص۵۰۲، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۲۴]
سیوطی، حسن المحاضره، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۵۴۱، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
بروکلمان نسخه‌هایی از این اثر را در مادرید و قاهره و شرح کاتبی قزوینی بر آن را در رامپور گزارش کرده است.۵.۴ - شرح کلیات قانون ابن سینانسخهای از شرح کلیات قانون ابن سینا در پاریس شناسایی شده است. به گفته حاجی خلیفه [۲۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۳۱۲.
ابن قُف در شرح ۶ جلدی خود بر کلیات قانون ابن سینا، از گفتار افضل‌الدین خونجی و پاسخ‌های او بر ایرادات فخرالدین رازی سود برده است.۵.۵ - مختصر المطالب العالیهمختصر المطالب العالیه در عقاید است. این اثر خلاصه‌ای است از المطالب العالیه فخرالدین رازی که در آن برخی از بخش‌های دشوار کتاب تفسیر شده است [۲۶]
معلوف، عیسی اسکندر، من نفائس الخزانه التیموریه، مجله المجمع العلمی العربی، ج۱، ص۳۳۸-۳۳۹، دمشق، ۱۹۲۳م، شم ۳.
۵.۶ - دیگرآثاراز افضل‌الدین خونجی چند اثر دیگر نیز نام برده‌اند: مقالة فی الحدود و الرسوم ، شرحی بر گفتار ابن سینا درباره نبض و نیز کتاب ادوار الحمّیات. [۲۷]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، ج۲، ص۱۲۱، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م. (۲) ابن حوقل، محمد، صوره الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹م. (۳) ابن قنفذ، احمد، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۴) ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. (۵) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۷) حمدالله مستوفی، نزهه القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۸) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۹) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۱۰) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، بیروت، دارالمعرفه. (۱۱) سیوطی، حسن المحاضره، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م. (۱۲) طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعاده، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۳) فسایی، حسن، فارس‌نامه ناصری، به‌کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش. (۱۴) معلوف، عیسی اسکندر، «من نفائس الخزانه التیموریه»، مجله المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۹۲۳م، شم ۳. (۱۵) مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. (۱۶) یاقوت، بلدان. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «افضل‌الدین خونجی»، ج۹، ص۳۷۴۱. |