الآراء و الدیانات (کتاب)اَلْآراءُ وَ الدِّیانات، کتابی است دربارۀ عقاید و باورهای پیروان ادیان و مذاهب و مکتبهای گوناگون کلامی و فلسفی به زبان عربی نوشتۀ ابومحمد حسن بن موسی نوبختی (د ح۳۱۰ق/۹۲۲م)، فیلسوف و منجم و متکلم شیعی ایرانی و نویسندۀ کتاب فرق‌الشیعه که بار‌ها به چاپ رسیده است. از کتاب الآراء والدیانات اثری به دست نیست، لیکن مطالب آن به گونۀ گسترده‌ای در کتابهای اسلامی مربوط به این موضوع بازتاب یافته‌است و این نشان می‌دهد که این کتاب از آوازه‌ای بلند و نیکو برخوردار بوده‌است. ۱ - نظر علماابنندیم ، نوبختی و خاندانش را به دوستداری علی (علیه السلام) و اولاد او ستوده و گفته‌است: او کتابهای بسیار گرد می‌آورد و شمار فراوانی از آن را به خط خود استنساخ می‌کرد. وی را کتاب الآراء و الدیانات است که آن را به پایان نرسانده‌است. [۱]
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۵۱-۲۵۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۸ق.
احمد بن علی نجاشی (د ۴۵۰ق/۱۰۵۸م) نیز او را به عنوان متکلمی مبرّز می‌ستاید و می‌گوید: الآراء و الدیانات کتابی بزرگ و نیکوست که من آن را بر استادم ابوعبداللّه (محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام معروف به شیخ مفید ، د ۴۱۳ق/۱۰۲۲م) خوانده‌ام . [۲]
نجاشی، احمد بن علی، رجال، ص۴۶، قم، مکتبه الداوری، ۱۳۹۷ق.
همچنین رضی‌الدین علی بن موسی معروف به سید بن طاووس (د ۶۶۴ق/۱۲۶۶م) می‌گوید: کتاب الآراد و الدیانات نوبختی اکنون در نزد من است و من از این کتاب به آکاهی وی از علم نجوم پی بردم . [۳]
ابن‌طاووس، علی بن موسی، فرج‌المهموم، ص۱۲۱، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۳ش.
۲ - سبب تألیفنیمۀ دوم سدۀ ۳ق/۹م که نوبختی در آن می‌زیسته، روزگار جوش و خروش اندیشه‌های گوناگون و کشاکش آزاد فرقه‌ها با یکدیگر بوده‌است. درگیری زبانی و قلمی به ارزیابی باورهای مخالف منحصر نمی‌شده، بلکه به شرح و نگارش تاریخ آن فرقه‌ها و عقاید ایشان نیز می‌کشیده است. همزمان با او یا اندکی پیش و پس از وی، کسان بسیاری به این کار دست یازیده‌اند که اقبال آشتیانی برخی از ایشان را یاد کرده‌است. [۴]
اقبال، عباس، خاندان نوبختی، ص۱۳۶-۱۳۹، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش.
با اینهمه، آقابزرگ تهرانی او را نخستین دانشمند مسلمان می‌داند که دربارۀ ملل و نحل و آراء و فرقه‌ها کتاب نوشته‌است.دیگر کسانی که در این زمینه چیزی نوشته‌اند، همگی متأخر از او بوده‌اند: ابوبکر باقلانی (د ۴۰۳ق/۱۰۱۳م)، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی (د ۴۲۹ق/۱۰۳۸م)، ابوبکر احمد بن محمد اصفهانی (د ح۴۵۱ق/۱۰۵۹م)، ابن‌حزم (د ۴۵ق/۱۰۶۴م)، شهرستانی (د ۵۴۸ق/۱۱۵۳م) و جز ایشان [۵]
آقابزرگ، الذریعه، ج۱، ص۳۴-۳۵.
کتاب الآراء و الدیانات را نویسندگان پس از نوبختی مانند مسعودی (د ۳۴۶ق/۹۵۷م)، ابن‌جوزی (د۵۹۷ق/۱۲۰۱م)، ابن‌ابی الحدید (د ۶۵۵ق/۱۲۵۷م) و دیگران در دست داشته‌اند.۳ - محتوااز اشارات آنان می‌توان استنباط کرد که الآراء و الدیانات حاوی مطالبی بدین شرح بوده‌است: عقاید سوفسطاییان، عقاید ثنویان ، عقاید فیلسوفان یونان ، مذاهب هند و باورهای هندوان، مذاهب صابئیان و مجوستان ، آرای منجمان و اصحاب فلک، عقیدۀ جهم بن صفوان ، مذهب هشام بن حکم در تشبیه و تجسیم ، عقاید مقاتل بن سلیمان و نعیم بن حماد و داوود جواربی از متکلمان شیعی و عقاید فیلسوفان رواقی. [۶]
اقبال، عباس، خاندان نوبختی، ص ۱۳۹، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش.
[۷]
آقابزرگ، الذریعه، ج۱۶، ص۱۷۹.
[۸]
ابن‌جوزی، عبدالرحمن، تابیس ابلیس، ص۸۳، بیروت، دارالکتب‌العلمیه، ۱۳۶۸ق.
[۹]
ابن‌حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، ص۱۹۴، بیروت، دارالمعرفه، ۱۹۷۵م.
[۱۰]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ص۹۳-۹۴، بیروت، دارالکتب العربیه.
[۱۱]
مامقانی، عبداللّه، تنقیح المقال، ج۱، ص۳۱۱-۳۱۲، نجف، ۱۳۵۰ق.
[۱۲]
مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، ص۳۴۳، بیروت، دارصعب.
[۱۳]
قهپایی، عنایه‌اللّه علی، مجمع الرجال، ج۲، ص۱۵۷، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۴ق.
[۱۴]
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۹۴، بیروت، دارالاندلس، ۱۳۸۵ق.
۴ - فهرست منابع(۱) ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۸ق. (۲) آقابزرگ، الذریعه. (۳) ابن‌جوزی، عبدالرحمن، تابیس ابلیس، بیروت، دارالکتب‌العلمیه، ۱۳۶۸ق. (۴) ابن‌حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، بیروت، دارالمعرفه، ۱۹۷۵م. (۵) ابن‌طاووس، علی بن موسی، فرج‌المهموم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۳ش. (۶) اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران، طهوری، ۱۳۵۷ش. (۷) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العربیه. (۸) قهپایی، عنایه‌اللّه علی، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۴ق. (۹) مامقانی، عبداللّه، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق. (۱۰) مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، بیروت، دارصعب. (۱۱) مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، ۱۳۸۵ق. (۱۲) نجاشی، احمد بن علی، رجال، قم، مکتبه الداوری، ۱۳۹۷ق. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «الآراء و الدیانات»، ج۱، ص۱۵۸. رده‌های این صفحه : ادیان و مذاهب | کتب ادیان و مذاهب
|