الاماَلاْمّ، عنوان مجموعه‌ای از آموزشهای فقهی محمد بن ادریس شافعی (د ۲۰۴ق/ ۸۱۹م) که در فاصل سالهای ۲۰۰-۲۰۴ق در مصر فراهم آمده است و آراء جدید او را در بر دارد. ۱ - محتویکتاب الام به سبک معمول در آثار فقهی، براساس «کتب» تنظیم گشته، و مشتمل بر موضوعات گوناگون فقهی به روایت ربیع بن سلیمان مرادی (د ۲۷۰ق/ ۸۸۳م) است که به عنوان آخرین بازمانده از راویان شافعی در مصر شناخته شده است. [۱]
احمد بیهقی، مناقب الشافعی، ج۱، ص۲۴۷، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
[۳]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۱۲، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۴۱۶، به کوشش احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳م.
۲ - عنوان گردآورندهگفتنی است که در برخی روایات، بویطی (د ۲۳۱ق/ ۸۴۶م) به عنوان گردآورنده الام معرفی شده است. [۵]
محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۱۶۶، قاهره، ۱۲۸۹ق.
برپایه گزارشی کهن، گردآوری الام زیرنظر شافعی صورت گرفته، و تألیف آن در زمان حیات وی به انجام رسیده است. [۶]
احمد بیهقی، مناقب الشافعی، ج۲، ص۲۹۱، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
۳ - مورد استقبال فراوانفقه جدید شافعی و آثار مربوط به آن در نسل پس از ربیع با استقبال فراوانی از سوی عالمان مشرق و مغرب روبه‌رو شد، به گونه‌ای که ابن ماجه، ابوداوود، ترمذی، نسایی از صاحبان صحاح ، ابوالعباس اصم عالم نیشابور و نیز ابوجعفر طحاوی فقیه حنفی مصر، «کتب شافعی» را از ربیع اخذ کردند. [۸]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۲، ص۵۸۷ -۵۸۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۹]
عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۱۳۳-۱۳۴، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و دیگران، قاهره، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۴م.
همچنین گزارش برخی از منابع حاکی از استنساخ «کتب» و اقتباس از آن توسط فقیهان برجسته‌ای چون اسحاق بن راهویه است، به گونه‌ای که وی کتاب «الجامع الکبیر» خود را بر مبنای «کتب شافعی» تألیف کرده بوده است. [۱۰]
عبدالرحمان‌ابن ابی حاتم، آداب الشافعی و مناقبه، ج۱، ص۶۴، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق، قاهره، ۱۴۱۳ق/ ۱۹۹۳م.
[۱۱]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۳۸، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۱۲]
محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۵۷، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
شافعی در کتاب الام در ابتدای هر کتاب فقهی نخست کلیات موضوع را به بحث می‌گذارد [۱۳]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۱، ص۳، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۱۴]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۱، ص۲۱۰، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۱۵]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۱۶]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۲، ص۳، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۱۷]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۱، ص۹۴، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۱۸]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۳، ص۱۳۸، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
و سپس فروع مربوط به آن را مطرح می‌نماید.۴ - روش نگارشروش عمومی شافعی در مجموع الام را می‌توان چنین بیان کرد که نخست به ادله کتاب، سنت و آنگاه قیاس تمسک جسته، سپس آراء تابعینی را که دیدگاه موافق دارند، نقل می‌کند و به عبارت دیگر با وجود وسعت دید در گردآوری اخبار، در مقام استناد، به احادیث قوی تمسک می‌جوید. [۱۹]
احمد بیهقی، بیان خطأمن اخطأعلی الشافعی، ج۱، ص۲۳۲، به کوشش نایف دعیس، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
شافعی در الام با تصریح به این مطلب که علم از راه «اتّباع»، یا « استنباط » حاصل می‌شود، [۲۰]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
در سراسر کتاب به ارائه یک نظام حقوقی منسجم می‌پردازد و برخی از روشهای اجتهادی پیشین، چون «ذریعه» را مورد نقد قرار می‌دهد. [۲۱]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۳، ص۱۲۲، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
وجود مناظرات دقیق و در خور تأمل در کتاب الام، از خصوصیات این اثر فقهی است. ۵ - اسانید به دست داده شدهاسانید به دست داده شده در این اثر فقهی را عموماً اسانید مکی و مدنی تشکیل می‌دهند. بر پایه یک بررسی آماری از سراسر کتاب الام، ۹۵% اسانید، اختصاص به اسانید حجازی دارند که در این میان ۵۴% از آن‌ِ مکه، و ۴۱% از آن‌ِ مدینه است. از میان فقیهان این دو بوم، سهم سفیان بن عیینه از مکه و مالک بن انس از مدینه هر کدام ۳۷% است. در مرحله بعدی سعید بن سالم قداح با ۱۰% و مسلم بن خالد زنجی با ۷% سهم در روایات را می‌توان نام برد. علاوه بر آن، در میان شخصیتهای مهم از بومهای یمن و عراق، به یحیی بن حسان تنیسی شاگرد یمانی‌ِ لیث با حدود ۱%، و اسماعیل بن علیه، عالم بصری با نزدیک به ۲% از کل اسانید، می‌توان اشاره نمود. ۶ - ابتکار بکار رفتهابتکاری که در کتاب الام، به کار رفته، در طرح برخی از کتب فقهی، چون «کتاب الجزیة»، «کتاب القسامة» و «کتاب السبق و الرمی» برای بار نخست، در منابع مختلف مؤثر بوده است. [۲۳]
احمد بیهقی، مناقب الشافعی، ج۱، ص۲۶۱، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
تهذیب بُلقینی (د ۸۰۵ق/ ۱۴۰۲م) از کتاب الام بارها، از جمله به کوشش محمد زهری نجار در قاهره (۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م) در ۸ مجلد انتشار یافته است. در مجموعه فقهی به طبع رسیده با عنوان الام، رساله‌های مستقل شافعی به عنوان ضمیمه نیز مورد توجه قرار گرفته است که می‌توان از «اختلاف العراقیین»، یا ملاحظات شافعی بر کتاب ابویوسف با عنوان «اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی»، [۲۶]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۱، ص۹۶، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
«اختلاف علی و عبدالله بن مسعود» [۲۷]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۱، ص۱۶۳، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
و «کتاب سیر الاوزاعی» یاد کرد. [۲۸]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج، ص۳۳۳، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
۷ - آثاری به عنوان تلخیصدرباره تألیف آثاری به عنوان تلخیص، شرح بر الام یا ترتیب آن، نخست باید از آثاری با عنوان «مختصر» یاد کرد که توسط برخی از شاگردان مصری شافعی از کتب وی به عمل آمده بود؛ بر این اساس «مختصر بویطی» که مطابق ابواب المبسوط ترتیب یافته بود، توسط ربیع از شافعی نقل گردیده است. [۲۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۶.
[۳۰]
احمد بیهقی، مناقب الشافعی، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
در سده‌های بعد یونس بن بدران مصری (د ۶۲۳ق/ ۱۲۲۶م)، نیز اختصاری از الام به عمل آورده است. [۳۲]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۲، ص۲۵۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
همچنین در منابع از شرحی بر کتاب الام، توسط احمد بک حسینی اشاره شده است. [۳۳]
محمد یاسین فادانی، اتحاف المستفید، ج۱، ص۴۸، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
هفنینگ به طور مختصر، و محمد ابوزهره [۳۴]
محمد ابوزهره، الشافعی، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۹، قاهره، دارالکفر العربی.
به طور مبسوط، به تحقیق درباره کتاب الام پرداخته‌اند. همچنین یوسف عبدالرحمان مرعشلی فهارس گسترده‌ای از الام به دست داده که در دارالمعرفه بیروت به طبع رسیده است. گفتنی است که کتاب الام اساس مطالعات تحلیلی شاخت در کتاب «ریشه‌های فقه اسلامی» بوده است. [۳۵]
محمد بن ادریس شافعی، الام، ج۱، ص۳۱۵-۳۲۸، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
۸ - فهرست منابع(۱) عبدالرحمان‌ابن ابی حاتم، آداب الشافعی و مناقبه، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق، قاهره، ۱۴۱۳ق/ ۱۹۹۳م. (۲) احمد ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق. (۳) یوسف ابن عبدالبر، الانتقاء، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۴) ابن ندیم، الفهرست. (۵) ابراهیم ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم. (۶) محمد ابوزهره، الشافعی، قاهره، دارالکفر العربی. (۷) احمد بیهقی، بیان خطأ من اخطأعلی الشافعی، به کوشش نایف دعیس، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م. (۸) احمد بیهقی، مناقب الشافعی، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م. (۹) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۰) عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و دیگران، قاهره، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۴م. (۱۱) محمد بن ادریس شافعی، الام، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م. (۱۲) محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیة، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م. (۱۳) محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، قاهره، ۱۲۸۹ق. (۱۴) محمد یاسین فادانی، اتحاف المستفید، دمشق، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۵) یحیی نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ۱۹۲۷م. (۱۶) یاقوت حموی، معجم الادباء، به کوشش احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «الام»، ج۱۰، ص۳۹۰۳. |