الرسائل الاربع (کتاب)کتاب «الرسائل الاربع»، مجموعه‌ای است به زبان عربی، حاوی چهار رساله است. ۱ - معرفی اجمالیکتاب «الرسائل الاربع»، مجموعه‌ای است، حاوی چهار رساله با نام‌های «قاعدة الملازمة بین حکمی العقل و الشرع»، به قلم آیة الله، جعفر سبحانی ، « قاعدة لا ضرر »، به قلم محسن حیدری، «القول المفید فی الاجتهاد و التقید»، به قلم سید طعان خلیل موسوی عاملی و « التسامح فی ادلة السنن »، به قلم شیخ علی اکبر کلانتری شیرازی، در باره بررسی برخی از قواعد فقه و اصول فقه . هدف، بیان برخی قواعد فقهی و اصولی است که کاربردهای فراوانی در فقه و استدلال نمودن بر احکام شرعی دارند. ۲ - ساختار کتاباین مجموعه، مشتمل بر چهار رساله است که رساله اول (قاعدة الملازمة بین حکمی العقل و الشرع)، شامل یک مقدمه، هفت امر و سه مسئله و رساله دوم ( قاعدة لا ضرر )، دارای دو مقدمه، سه عنوان کلی با زیرمجموعه‌های متعدد و یک خاتمه و رساله سوم (القول المفید فی الاجتهاد و التقلید)، واجد دو مقدمه، یک تمهید، دو فصل، یک خاتمه و تعلیقات و رساله چهارم (التسامح فی ادلة السنن)، حاوی دو مقدمه و هفت عنوان مختلف با زیرمجموعه‌های متعدد می‌باشد. هر یک از این رسایل چهارگانه، مؤلف جداگانه‌ای دارد که در هر یک از آنها، نگارندگان، با استفاده از ادله عقلی و نقلی، به تحلیل و تبیین قواعد اصولی و فقهی پرداخته‌اند. ==گزارش محتوا=====قاعدة الملازمة بین حکمی العقل و الشرع=== در این رساله، نگارنده، تعریفی از دلیل عقلی و اقسام مستقل آن طرح نموده و بر اساس حسن و قبح عقلی ، ارتباط بین احکام عقل و احکام شرع را بیان کرده است، سپس به تفسیر قضیه « کل ما حکم به العقل، حکم به الشرع »، پرداخته و عینیت برخی از احکام عقلی و شرعی و تشخیص برخی از احکام شرعی را توسط عقل، به واسطه همین ملازمه بین عقل و شرع ، از این قضیه استخراج می‌کند. [۱]
الرسائل الاربع ، جعفر سبحانی ، ج۱، ص۲، موسسه امام صادق.
نگارنده، هم چنین دلایل منکرین وجود ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع را بیان کرده و دیدگاه برخی از فلاسفه و متکلمین و اصولیون، مانند ابن سینا ، ملا عبد الرزاق فیاض لاهیجی و محقق اصفهانی را در مورد میزان ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع منعکس کرده و ادله قائلین به حسن و قبح عقلی و منکرین آن را به صورت مجزا بیان داشته است. ====ادله منکرین ==== از جمله مهم‌ترین ادله منکرین که نویسنده به آنها اشاره کرده، به قرار ذیل است: ۱. خداوند ، مالک همه چیز است و هر کاری که بخواهد می‌تواند در ملکش انجام دهد. ۲. اگر حسن و قبح عقلی، ضروری می‌بود، نباید در مورد آن بین علما اختلاف وجود می‌داشت. ۳) اگر حسن و قبح عقلی، ضروری می‌بود، نباید حسن و قبح تغییر می‌کرد. ثبوت ملازمه بین حکم عقل و شرع و انعکاس دیدگاه‌های قرآن کریم و برخی از فقها و اصولیون، مانند شهید صدر ، میرزای قمی ، آخوند خراسانی ، محقق اصفهانی ، محمد رضا مظفر ، زرکشی و صاحب وافیه از دیگر مباحث مطرح شده در این رساله است. در بخش پایانی رساله، نویسنده، به لزوم اطاعت از حکم شرعی کشف شده به وسیله عقل و آثار کلامی، اصولی و اخلاقی قایل شدن به لزوم حسن و قبح عقلی اشاره نموده و اساس تکلیف و معرفت الهی، بعثت انبیا و قبول ادعاهای آنان با معجزه ، اختیار انسان و قبح عقاب بلا بیان را در گرو قبول ضرورت حسن و قبح عقلی دانسته است. ۲.۱ - قاعدة لا ضرردر این رساله، ضمن بیان معنای ضرر و ضرار و اقسام و مصادیق آن و سنت نبوی، مراد از این قاعده و مفاد فقهی و اصولی آن مشخص شده و مواردی را که می‌توان این قاعده را در آنها پیاده کرد، بررسی گردیده است. از نظر نویسنده، مراد از نفی ضرر در امور غیر متدارک و ضررهای شخصی و نوعی است و در برخی دیگر از غیر این موارد، قاعده تخصیص می‌خورد. فرض تعارض دو ضرر و ترجیح یکی از آنها و حکم جلوگیری از ضرر دیدن یک شخص با متضرر شدن یک شخص دیگر، برخی از کاربردهای قاعده لا ضرر در مسایل فقهی، حکم اضرار به نفس در آیات و روایات و عقل و اجماع ، از دیگر مندرجات این رساله است. [۲]
الرسائل الاربع ، محسن حیدری، ج۲، ص۱، موسسه امام صادق.
۲.۲ - القول المفید فی الاجتهاد و التقلیدر این رساله، ابتدا به ضرورت اجتهاد و تقلید برای تعطیل نشدن احکام اجتماعی و عبادی اسلام پرداخته شده، سپس معنای لغوی و اصطلاحی اجتهاد بیان شده است، آن گاه احکام اجتهاد و جواز عمل کردن مجتهد به رای و فتوای خویش و حرمت رجوع وی به غیر و هم چنین لزوم رجوع عوام به مجتهد و تقلید کردن از او بررسی گردیده و دلایل شرعی آنها بیان شده است. [۳]
الرسائل الاربع ، طعان خلیل موسوی عاملی، ج۳، ص۱، موسسه امام صادق.
در ادامه، به بحث تصدی امر قضاوت توسط مجتهد پرداخته شده و امکان تجزی در اجتهاد و کیفیت اجتهاد در عصر صحابه و تابعین ، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. برخی از شبهات مطرح شده در مورد اجتهاد، در عصر کنونی، تبیین گشته و پاسخ آن نیز داده شده است، آن گاه نویسنده، به بحث در باره ادله تقلید پرداخته و ضمن بیان معنای لغوی و اصطلاحی تقلید، ادله جواز آن را بررسی نموده است. در ادامه، نگارنده، برخی از آیات قرآنی نفی کننده تقلید را مطرح کرده و وجوب تقلید کردن از مجتهد اعلم و عدم چنین وجوبی را نیز بیان داشته است. ادله جواز تقلید از مجتهد مرده و باقی ماندن بر تقلید او، حکم عدول از تقلید یک مجتهد و رجوع کردن به مجتهد دیگر، عدول کردن مجتهد از یک رای و فتوای خویش و مسئله تبدل اجتهاد نیز از مباحث دیگر این رساله است. ۲.۳ - التسامح فی ادلة السنندر این رساله، ابتدا به بحث در باره اصولی و فقهی بودن این مسئله پرداخته شده و سپس ادله نقلی و عقلی قاعده تسامح در ادله سنن ، بیان گردیده است. نگارنده، به اخبار من بلغ و حکم عقل در این زمینه اشاره کرده و اقوال برخی از فقها و اصولیون بزرگ شیعه را در این زمینه منعکس کرده است. [۴]
الرسائل الاربع ، علی اکبر کلانتری، ج۴، ص۱، موسسه امام صادق.
در ادامه، به خوب بودن احتیاط در این قبیل از موارد اشاره کرده و اشکالاتی را که بر قائلین به تسامح در ادله سنن، وارد شده است، مطرح نموده و پاسخ آنها را داده است. نویسنده، در همین راستا، به مسئله تشریع و بدعت در دین ، شرایط و حرمت آن اشاره نموده و نمونه‌هایی از مصادیق تسامح در ادله سنن و مواردی را که می‌توان به این قاعده استناد نمود بررسی کرده است. ۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار جامع اصول الفقه،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |