امت قائمهامت قائمه به گروهی استوار، ثابت و برپادارنده ایمان و اطاعت اطلاق می شود . فهرست مندرجات۲ - در اصطلاح مفسران ۳ - در فرهنگ قرآن ۴ - در قرآن کریم ۵ - تبیین امت قائمه ۶ - بارزترین مصداق ۷ - شأن نزول ۷.۱ - اهل کتاب ایمان آورنده ۷.۲ - امت محمد ۷.۳ - صالحان از اهل کتاب ۸ - ویژگی های امت قائمه و قدرشناسی از آنان ۸.۱ - ۱. تلاوت آیات خداوند: ۸.۲ - ۲. ایمان به خدا و روز قیامت: ۸.۳ - ۳. امر به معروف و نهی از منکر: ۸.۴ - ۴. شتاب در انجام کارهای نیک: ۸.۵ - ۵. توصیف به صلاح: ۹ - فهرست‌منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - در لغتامت قائمه ترکیبی وصفی است. « امت » در لغت به معنای گروهی [۱]
المنجد، ص ۱۷، «ام» .
[۲]
نثر طوبی، ج ۱، ص ۳۷.
است که بر محور امری مشترک مانند دین ، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده اند. [۴]
مجمع البحرین، ج ۱، ص ۵۰۸، «امم» .
«قائمه» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمم است [۵]
مقاییس اللغه، ج ۱، ص ۴۳ .
، بر این اساس «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم بر پاداشتن امری را داشته باشند.۲ - در اصطلاح مفسرانامت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن [۷]
جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲ - ۷۳.
، قیام کننده به اطاعت خداوند [۸]
مجمع البیان، ج ۳، ص ۵۶۶.
و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن. [۹]
التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۳۳۲.
گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک [۱۰]
جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲ - ۷۳.
و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه ای که «امت قائمه» به کار رفته، سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده معنای قائمه قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.۳ - در فرهنگ قرآنبا توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها و آمادگی او برای انجام امور است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسان های مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و بر پا خاسته در برابر کجروی ها و ناهنجاری های کفر و شرک و بت پرستی و نابرابری های ستم است. در قرآن کریم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و سایر انسان ها فرمان یافتند برای انجام وظایف خویش برپا خیزند. آیه ۱۴ سوره کهف بر پا خاستن گروهی ( اصحاب کهف ) در راه عبودیت پروردگار و تأیید ایشان از سوی خداوند را حکایت می‌کند. ۴ - در قرآن کریمترکیب خاص امّت قائمه تنها یک بار در قرآن آمده و ضمن آیاتی این گونه وصف شده‌اند: آیات خدا را شبانگاهان می‌خوانند و سجده می‌کنند، به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، به کار پسندیده فرمان می‌دهند و از بدی باز می‌دارند و در کارهای نیک می‌شتابند و اینان از نیکان‌اند و پاداش کارهای نیک خویش را خواهند دید: «لَیسوا سَواءً مِن اَهلِ الکِتبِ اُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتلونَ ءایتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ وهُم یَسجُدون یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ و یُسرِعونَ فِی الخَیرتِ واُولئِکَ مِنَ الصّلِحین و ما یَفعَلوا مِن خَیر فَلَن یُکفَروهُ واللّهُ عَلیمٌ بِالمُتَّقین» ۵ - تبیین امت قائمهخداوند به رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد: «یاَیُّهَا المُدَّثِّر قُم فَاَنذِر» برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: «قُل اِنَّما اَعِظُکُم بِوحِدَة اَن تَقوموا لِلّهِ مَثنی وفُردی» منظور از این قیام ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق طلبانه است [۲۰]
مجمع البیان، ج ۸، ص ۶۱۹ .
[۲۱]
زاد المسیر، ج ۶، ص ۴۶۵ .
[۲۲]
تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص ۱۹۹.
و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است. [۲۳]
البرهان فی علوم القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.
البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده اند: «نَحنُ نَقُصُّ عَلَیکَ نَبَاَهُم بِالحَقِّ اِنَّهُم فِتیَةٌ ءامَنوا بِرَبِّهِم وزِدنهُم هُدًی و رَبَطنا عَلی قُلوبِهِم اِذ قاموا فَقالوا رَبُّنا رَبُّ السَّموتِ والاَرضِ لَن نَدعوا مِن دونِهِ اِلهًا» حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است [۲۵]
تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۳۸ .
آیات ۱۱۳ - ۱۱۵ آل عمران نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکّر شده است.۶ - بارزترین مصداقبا توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به‌طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) یا علی (علیه‌السلام) و یارانش دانسته اند، می توان به همین روش تبیین کرد. [۲۸]
المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص ۳۲۹ .
[۲۹]
شرح الاخبار، ج ۳، ص ۱۳۲.
۷ - شأن نزولمفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده اند: ۷.۱ - اهل کتاب ایمان آورندهبه نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب ( یهودیان ) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید به گفته ابن عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن سعید و اسید بن سعید و اسد بن عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید [۳۰]
جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱ .
[۳۱]
مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است نقل دیگری از ابن جریج با تفاوتی در نام های افراد، این مطلب را تأیید می‌کند. [۳۲]
جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱ .
[۳۳]
مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
۷.۲ - امت محمدبنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، امت محمّد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است [۳۴]
مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص ۳۷۵ .
[۳۵]
المعجم الکبیر، ج ۷، ص ۵۲.
[۳۶]
التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
براساس این نظر مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب ، در آیات پیشین با تعبیر «لَیسوا سَواءً» پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر «مِن اَهلِ الکِتبِ اُمَّةٌ قائِمَةٌ» به عنوان جمله ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است. [۳۷]
جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲ .
[۳۸]
مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
در این صورت «أهل الکتب» به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان [۳۹]
التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است.در اثبات این وجه به آیه «ثُمَّ اَورَثنَا الکِتبَ الَّذینَ اصطَفَینا مِن عِبادِنا» و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نماز عشاء را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ۱۱۳ سوره آل عمران را قرائت فرمودند. [۴۲]
التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
با توجّه به این‌که در فرهنگ دینی، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود این قول صحیح به نظر نمی‌رسد. ۷.۳ - صالحان از اهل کتاببرخی نیز به همین دلیل [۴۳]
تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.
و به دلیل آن‌که قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند [۴۴]
الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۴.
امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب ( یهودی یا مسیحی ) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است.ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد [۴۵]
تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.
: «اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ هادوا والنَّصری والصّبِینَ مَن ءامَنَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ وعَمِلَ صلِحًا فَلَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم ولا خَوفٌ عَلَیهِم ولا هُم یَحزَنون» با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده اند [۴۷]
راهنما، ج ۳، ص ۱۸ - ۱۹.
بدیهی است نظر اخیر - اگر قابل پذیرش باشد - تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند؛ امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته چنانچه ایمان نیاورند مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: «اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ هادوا والصّبِینَ والنَّصری والمَجوسَ والَّذینَ اَشرَکوا اِنَّ اللّهَ یَفصِلُ بَینَهُم یَومَ القِیمَةِ اِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیء شَهِید» ۸ - ویژگی های امت قائمه و قدرشناسی از آنان۸.۱ - ۱ . تلاوت آیات خداوند:امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت می‌کنند [۴۹]
جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۴.
: «یَتلونَ ءایتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ و هُم یَسجُدون» برخی گفته‌اند: با توجه به جمله «وهُم یَسجُدون» قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است [۵۱]
جامع البیان، ص ۷۵ .
[۵۲]
کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸ .
[۵۳]
مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
.امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده اند، آن را به تلاوت مناجات ها و ادعیه [۵۴]
تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۲.
یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده اند [۵۵]
الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
این گروه در مورد «و هُم یَسجُدون» گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند یا کنایه از نماز اهل کتاب است [۵۶]
تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳ .
[۵۷]
الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند [۵۸]
الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
۸.۲ - ۲ . ایمان به خدا و روز قیامت:امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است: «یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ» ؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنان که شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است. [۶۰]
تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳.
ایمان به خدا ایمان به وحدانیت و سایر صفات او و ایمان به روز قیامت، ایمان به برانگیخته شدن انسان ها در روز قیامت است. [۶۱]
جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۵ .
[۶۲]
مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده اند [۶۳]
الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
۸.۳ - ۳ . امر به معروف و نهی از منکر:این گروه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند: «و یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ» «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است [۶۴]
جامع البیان، مج۳، ج۴، ص ۷۵ .
[۶۵]
کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸ .
[۶۶]
مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
؛ ولی با توجه به این‌که لفظ معروف و منکر مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آن‌ها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد [۶۷]
التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۲.
۸.۴ - ۴ . شتاب در انجام کارهای نیک:آنان به سوی نیکی ها می‌شتابند: «یُسرِعونَ فِی الخَیرتِ» ، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند [۶۹]
جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۶.
مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته اند [۷۰]
کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸.
۸.۵ - ۵ . توصیف به صلاح:امت قائمه به صالح بودن وصف گردیده اند: «و اُولئِکَ مِنَ الصّلِحین» برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته اند، زیرا خداوند بزرگ ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: «و اَدخَلنهُم فی رَحمَتِنا اِنَّهُم مِنَ الصّلِحین : و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند» [۷۲]
التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۳.
در پایان خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به (حال) پرهیزکاران داناست: «وما یَفعَلوا مِن خَیر فَلَن یُکفَروهُ واللّهُ عَلیمٌ بِالمُتَّقین» به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از یهود، به محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ایمان آورده اند، زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان خوانده [۷۴]
روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص ۵۵.
و از آنان به عظمت یاد کرده است. [۷۵]
التفسیر الکبیر، ج ۴، ص ۲۰۳.
۹ - فهرستمنابعالبرهان فی علوم القرآن؛ تفسیر راهنما؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نمونه؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار (علیهم‌السلام)؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مسند ابی یعلی الموصلی؛ المعجم الکبیر؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المنجد فی اللغه؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ نثر طوبی ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «امت قائمه». |