بذ (کوه)بَذّ، منطقه‌ای در شمال کوه هشتاد سر در آذربایجان شرقی (شمال شهرستان اهر و جنوب غربی کلیبر) می‌باشد. ۱ - منطقه جغرافیاییبذ در آغاز مرکز جاودانیان و سپس جایگاه خرم‌دینان بود (نک: ه د، بابک خرم دین). ابن‌خردادبه بذ را رستاقی در آذربایجان نوشته، و شهر بذ را «مدینه بابک» نامیده است. [۱]
عبیدالله ابن‌خردادبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص ۱۱۹-۱۲۱، به‌کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق/ ۱۸۸۹م.
[۲]
احمد ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، ج۱، ص۲۸۶، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۲ق.
[۳]
Barthold, W W, Sochineniya, Moscow, ۱۹۷۱، ج۷، ص۲۱۱.
طبری بذ را قریه و شهری در حدود اردبیل نوشته است. مطهربن طاهر مقدسی آن را شهری با دیوارهای استوار خوانده است. ابن ندیم از آنجا به عنوان سرزمینی کوهستانی یاد کرده است. یاقوت آن را کوره‌ای میان آذربایجان و اران نوشته است. [۷]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۵۲۹.
مسعودی بذ را به صیغه تثنیه، بذین نامیده که در کنار رود ارس واقع بوده است. وی در جایی بذین را ناحیه و کوهی در آذربایجان دانسته [۸]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۷۵، به کوشش باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس، ج۲، ۱۹۱۴م، ج۷، ۱۸۷۳م.
[۹]
علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، ص۳۵۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.
و در جای دیگر آن را در آذربایجان و اران نوشته است. [۱۰]
علی مسعودی، مروج الذهب، ج۷، ص۶۲-۶۳، به کوشش باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس، ج۲، ۱۹۱۴م، ج۷، ۱۸۷۳م.
ابن عبدالمنعم نیز کوه بذین را در اران دانسته است. [۱۱]
محمد ابن عبدالمنعم حمیری، الروض المعطار، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
۲ - واژهشناسیعنوان بذین موجب بروز این اندیشه شد که گویا دو بذ، یکی در جنوب و دیگری در شمال رود ارس وجود داشته است. برخی از محققان بذین را در آذربایجان، اران و بیلقان پنداشته‌اند، حال آنکه به نوشته بنیاداف بیشتر محققان، بذ را جایی در سرزمین اردبیل دانسته‌اند. [۱۲]
Buniyatov, Z, Azerba o dzhan v VII،IX vv, Baku, ۱۹۶۵، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱.
یعقوبی می‌نویسد که ابوجعفر (منصور خلیفه عباسی)، یزید بن حاتم مهلبی را والی آذربایجان قرار داد و یزید، یمنی‌ها را از بصره به آنجا گسیل داشت و رواد بن مثنی ازدی را در تبریز تا بذ فرود آورد. اما از نوشته دینوری به سهولت می‌توان دریافت که بذ در جنوب رود ارس واقع بوده است. وی می‌نویسد که بابک در بذ به مقابله افشین شتافت، ولی چون دید لشکریان افشین او را از هر سو احاطه کرده، و راه‌ها را بر او بسته‌اند، از رود ارس گذشت و به جانب ارمنستان رفت. [۱۴]
احمد دینوری، الاخبار الطوال، ج۱، ص۴۰۳-۴۰۴، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
مینورسکی بذین را ناحیه‌ای در آذربایجان نامیده که در جنوب رود ارس نهاده شده است. وی ارس را رودی دانسته که از میان بذین در آذربایجان و کوه ابوموسی درخاک اران می‌گذرد. [۱۵]
مینورسکی و، تاریخ شروان و دربند، ج۱، ص۳۰۳، ترجمه محسن خادم، تهران، ۱۳۷۵ش.
۳ - دیدگاه نفیسیسعید نفیسی نه تنها ناحیه، بلکه شهر و کوهستان بذ یا بذین را در مشرق دشت مغان نزدیک ناحیه طالش کنونی و در مجاورت کرانه غربی دریای مازندران نوشته است. [۱۶]
سعید نفیسی، بابک خرم دین، ج۱، ص۳۶، تهران، ۱۳۳۳ش.
این شهر در ۲۱ فرسنگی اردبیل بر بلندی کوهی واقع بود که بقایای دژ بذ یا قلعه جمهور (به احتمال مأخوذ از کو‌ه‌های جمهور) در آنجا قرار داشته است. [۱۷]
غلامحسین یوسفی، یادداشتهایی در زمینه فرهنگ و تاریخ، ج۱، ص۱۳۱، تهران، ۱۳۷۱ش.
۴ - دیدگاه صحیحکسروی محل شهر بذ را در جنوب رود ارس در قراچه داغ کنونی و شمال شهر اهر، اندکی مایل به شرق دانسته است. [۱۸]
احمد کسروی، شهریاران گمنام، ج۱، ص۱۴۹، تهران، ۱۳۳۵ش.
این نظر بعدها مورد تأیید باستان‌شناسان قرار گرفت و معلوم شد که قلعه جمهور در ۵۰ کیلومتری شمال شهرستان اهر و در ارتفاعات غربی شاخه‌ای از رود بزرگ قره‌سو در ۳ کیلومتری جنوب غربی کلیبر واقع است. [۱۹]
سیف الله کامبخش فرد، «قلعه جمهور یا دژ بذ جایگاه بابک خرم دین»، ج۱، ص۴- ۱۸، بررسی‌های تاریخی، تهران، ۱۳۴۵ش، شم ۴.
بنای قلعه جمهور یا دژ بذ شامل قلعه و قصر، بر فراز قله‌ای به ارتفاع بیش از ۳۰۰، ۲تا ۶۰۰، ۲متر است که اطراف آن را دره‌هایی به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر فرا گرفته است. تنها از یک راه تنگ و دشوار می‌توان به این قلعه راه یافت. [۲۰]
جمال ترابی طباطبایی، آثار باستانی آذربایجان، ج۲، ص۴۶۶، تهران، ۱۳۵۵ش.
۵ - فهرست منابع(۱) عبیدالله ابن‌خردادبه، المسالک و الممالک، به‌کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق/ ۱۸۸۹م. (۲) محمد ابن عبدالمنعم حمیری، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م. (۳) احمد ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۲ق. (۴) ابن‌ندیم، الفهرست. (۵) جمال ترابی طباطبایی، آثار باستانی آذربایجان، تهران، ۱۳۵۵ش. (۶) احمد دینوری، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م. (۷) طبری، تاریخ الامم و الملوک. (۸) سیف الله کامبخش فرد، «قلعه جمهور یا دژ بذ جایگاه بابک خرم دین»، بررسی‌های تاریخی، تهران، ۱۳۴۵ش، شم ۴. (۹) احمد کسروی، شهریاران گمنام، تهران، ۱۳۳۵ش. (۱۰) علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م. (۱۱) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس، ج۲، ۱۹۱۴م، ج۷، ۱۸۷۳م. (۱۲) مطهر مقدسی، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، ۱۹۱۶م. (۱۳) مینورسکی و، تاریخ شروان و دربند، ترجمه محسن خادم، تهران، ۱۳۷۵ش. (۱۴) سعید نفیسی، بابک خرم دین، تهران، ۱۳۳۳ش. (۱۵) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۱۶) احمد یعقوبی، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م. (۱۷) غلامحسین یوسفی، یادداشتهایی در زمینه فرهنگ و تاریخ، تهران، ۱۳۷۱ش. (۱۸) Barthold, W W, Sochineniya, Moscow, ۱۹۷۱. (۱۹) Buniyatov, Z, Azerba o dzhan v VII-IX vv, Baku, ۱۹۶۵؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بذ»، شماره۴۶۷۱. |