برنامه‌های تقویتبرنامههای تقویت، از اصطلاحات به‌کار رفته در علم روانشناسی، به برنامه‌هایی گفته می‌شود که در جریان شرطی‌سازی برای پرهیز و گریز از خاموشی، مورد استفاده قرار می‌گیرند. خاموشی، عبارت است از عدم تقویت پاسخ شرطی که سبب می‌گردد موجود زنده، دیگر در مقابل محرک شرطی، پاسخ شرطی ندهد. برنامه‌های تقویت از این مسأله جلوگیری می‌کنند. فهرست مندرجات۲ - برنامه‌های تقویت سهمی یا متناوب ۳ - انواع تقویت‌های سهمی ۴ - انواع تقویت‌های متوالی ۴.۱ - برنامه نسبی ثابت ۴.۲ - برنامه فاصله‌ای ثابت ۴.۳ - برنامه نسبی متغیر ۴.۴ - برنامه فاصله‌ای متغیر ۵ - مزایای برنامه‌های تقویت سهمی ۶ - مقاومت انسان در برابر خاموشی ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - علت نیاز به برنامه‌های تقویتبرای بسیاری از روان‌شناسان، برجسته‌ترین تحقیق اسکینر، تحقیقی است که برای تعیین آثار برنامه‌های مختلف تقویت انجام داده است. اولین پژوهش درباره فشار دادن میله در جعبه اسکینر، نقش ضروری تقویت در رفتار کنش‌گر را نشان داد. در آن موقعیت، رفتار موش برای هر بار فشار دادن میله تقویت شد؛ یعنی موش برای هر بار پاسخ درست دادن، غذا دریافت کرد. به این شیوه، تقویت پیوسته (Continuous reinforcement) (CRF) می‌گویند. اما، همان‌گونه که اسکینر خاطرنشان می‌سازد، تقویت در جهان واقعی همیشه آن‌قدر پیوسته یا پیاپی نیست، ولی یادگیری اتفاق می‌افتد و رفتارها ادامه می‌یابند، حتی هنگامی که به صورت ناپیوسته تقویت می‌شوند. [۱]
شولتز، دوان و شولتز، سیدنی، تاریخ روانشناسی نوین، ترجمه علی‌اکبر سیف و دیگران، تهران، رشد، ۱۳۷۵، جلد ۲، چاپ سوم، ص۱۵۴.
۲ - برنامه‌های تقویت سهمی یا متناوبدر برنامه‌های تقویت سهمی یا متناوب (Partical or intermittent reinforcement)، تقویت فقط به تعدادی از پاسخ‌های آزمودنی ارائه می‌شود. برنامه‌های تقویت سهمی، معرف نوعی از برنامه تقویت هستند که اکثر جانداران در طبیعت بر طبق آن رفتار می‌کنند. علاوه بر این، در این برنامه‌ها، میزان پاسخ حیوان، سخت تحت تاثیر تغییرات محیطی است. از این‌رو، این شیوه‌ها را می‌توان نوعی فشارسنج طبیعی برای سنجش تاثیرات تشعشع، داروها، خستگی و سایر متغیرها در عملکرد جاندار دانست. در نخستین اکتشافات فضایی، دانشمندان اکثرا با خود موش، کبوتر و سایر حیوان‌ها را در سفینه فضایی حمل می‌کردند و آنها را تحت یک برنامه تقویت سهمی قرار می‌دادند. با مشاهده تغییراتی که ضمن پرواز در پاسخ آن جانوران روی می‌داد، آنان توانستند تاثیرات شتاب، بی‌وزنی و جز اینها را بر عملکرد جانور تعیین کنند. ۳ - انواع تقویت‌های سهمیانواع گوناگون برنامه‌های تقویت مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، اما اکثر آنها را می‌توان برحسب دو بعد طبقه‌بندی کرد: ۱: فاصله بین تقویت‌های متوالی که یا برحسب تعداد پاسخ‌های تقویت‌نشده حد فاصل یا برحسب زمان سپری‌شده تعیین می‌شود. ۲: فاصله بین تقویت‌های متوالی، یا منظم است یا نامنظم. بنابراین می‌توان از چهار برنامه اساسی تقویت نام برد. [۲]
اتکینسون، ریتا و دیگران، زمینه روانشناسی، ترجمه محمدنقی براهنی و دیگران، تهران، رشد، ۱۳۷۷، جلد ۱، چاپ دوازدهم، ص۳۷۰.
۴ - انواع تقویت‌های متوالیبراساس اینکه فاصله بین تقویت‌های متوالی یا منظم است یا نامنظم، چهار برنامه اساسی تقویت برای این نوع، تعریف شده است: ۴.۱ - برنامه نسبی ثابتدر برنامه تقویت نسبت ثابت (Fixed ratio)، تقویت بعد از تعدادی پاسخ از قبل‌تعیین‌شده صورت می‌گیرد. مثلا موش باید ۱۰ یا ۲۰ بار پس از آخرین تقویت پاسخ دهد تا تقویت دیگری دریافت کند. سرعت پاسخ‌دهی در این برنامه بالاست. این سرعت هم در مورد کبوترها و موش‌ها و هم در مورد انسان‌ها صدق می‌کند. برنامه نسبت ثابت دستمزد در صنعت و تجارت در موقعیت‌هایی به‌کار می‌رود که دستمزد کارگر به تعداد واحدهای تولیدشده یا کمیسیون فروش به تعداد اقلام فروخته‌شده وابسته باشد. این برنامه تقویت تا هنگامی مؤثر است که نسبت، بیش از اندازه بالا به‌کار نرفته باشد (یعنی مقدار ناممکن کار درخواستی برای هر واحد پرداخت یا تقویت‌کننده) و تقویت ارزش کوشش را داشته باشد. [۳]
شولتز، دوان و شولتز، سیدنی، تاریخ روانشناسی نوین، ترجمه علی‌اکبر سیف و دیگران، تهران، رشد، ۱۳۷۵، جلد ۲، چاپ سوم، ص۱۵۵.
۴.۲ - برنامه فاصله‌ای ثابتدر برنامه فاصله‌ای ثابت (Fixed interval)، پس از گذشت مدت زمان ثابتی از آخرین تقویت، اولین پاسخ تقویت می‌شود. برای مثال، در یک برنامه فاصله‌ای ثابت یک دقیقه‌ای، پس از هر پاسخ تقویت‌شده، تقویت یک دقیقه متوقف می‌شود و پس از سپری شدن این مدت اولین پاسخ تقویت می‌شود. [۴]
اتکینسون، ریتا و دیگران، زمینه روانشناسی، ترجمه محمدنقی براهنی و دیگران، تهران، رشد، ۱۳۷۷، جلد ۱، چاپ دوازدهم، ص۳۷۰.
۴.۳ - برنامه نسبی متغیردر برنامه نسبی متغیر (Variable ratio)، مانند برنامه نسبی ثابت، در این برنامه نیز تقویت پس از تعدادی پاسخ ارائه می‌شود، اما در این برنامه تعداد پاسخ‌هایی که بین تقویت‌ها منظور می‌شود از تقویتی به تقویت دیگر متغیر است. مثلا برای این که یک برنامه نسبی متغیر ۲۰ به ۱ داشته باشیم می‌توانیم تعداد پاسخ‌هایی را که باید بین تقویت‌ها صورت گیرد به‌طور تصادفی از ۱ تا ۴۰ با میانگین ۲۰ انتخاب کنیم. [۵]
اتکینسون، ریتا و دیگران، زمینه روانشناسی، ترجمه محمدنقی براهنی و دیگران، تهران، رشد، ۱۳۷۷، جلد ۱، چاپ دوازدهم، ص۳۷۰.
۴.۴ - برنامه فاصله‌ای متغیردر برنامه فاصله‌ای متغیر (Variable interval)، تقویت هر بار بعد از سپری شدن مدت زمان معینی که مقدار آن از تقویتی به تقویت دیگر متغیر است، ارائه می‌شود. برای تنظیم برنامه ساده‌ای از نوع فاصله‌ای متغیر یک دقیقه‌ای می‌توان فاصله زمانی بین تقویت‌ها را به‌طور تصادفی از صفر تا ۱۲۰ ثانیه تعیین کرد؛ در این برنامه میانگین فاصله زمانی یک دقیقه خواهد بود، اما فاصله زمانی به‌خصوصی می‌تواند از صفر تا ۲ دقیقه متغیر باشد. [۶]
اتکینسون، ریتا و دیگران، زمینه روانشناسی، ترجمه محمدنقی براهنی و دیگران، تهران، رشد، ۱۳۷۷، جلد ۱، چاپ دوازدهم، ص۳۷۰.
۵ - مزایای برنامه‌های تقویت سهمیهرچند برنامه‌های تقویت سهمی به نسبت تقویت پیوسته، یادگیری را کندتر می‌کنند، اما این برنامه‌ها دو ویژگی دیگر نیز دارند که برای مهندسی رفتار انسان بااهمیت هستند. اولا، با پاداش خیلی کم، مقدار زیادی کار را می‌توان تولید کرد. به طوری که، برای مقدار کمی غذا، می‌توان کاری کرد که موش یا انسان صدها پاسخ صادر کنند. ویژگی دوم به خاموشی مربوط می‌شود و اثر خاموشی تقویت سهمی نام دارد. بعد از اینکه آزمودنی برای پاسخ به صورت سهمی تقویت شده و خاموشی شروع شده باشد (که عبارت است از حذف کامل تقویت)، قبل از اینکه آزمودنی پاسخ‌دهی را قطع کند، تعداد زیادی پاسخ صادر خواهند شد. موشی که طبق برنامه تقویت سهمی پنجاه بار اهرم را فشار می‌دهد تا یک تقویت دریافت کند، در طول مدت خاموشی، قبل از اینکه پاسخ‌دهی را قطع کند، صدها بار پاسخ خواهد داد. برعکس، موشی که تقویت پیوسته داشته و رفتارش بعد از آن خاموش شده است، تنها بعد از پنج تا ده کوشش، فشردن اهرم را متوقف خواهد کرد. [۷]
دیوید روزنهان و مارتین سلیگمن، آسیب‌شناسی روانی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ساوالان، ۱۳۷۹، چاپ اول، جلد ۱، ص۱۷۰.
۶ - مقاومت انسان در برابر خاموشیرفتار ناسازگارانه انسان در محیط طبیعی، اغلب مانند رفتار کنش‌گری که در آزمایشگاه به صورت سهمی تقویت شده است، شدیدا در برابر خاموشی مقاوم است. برای مثال، کسی که به وسواس وارسی‌کردن مبتلاست و می‌ترسد که گاز را روشن گذاشته باشد، ممکن است صدها بار در روز، اجاق گاز را وارسی کند. او به مقدار ناچیز تقویت می‌شود؛ یعنی، او تقریبا هیچ‌گاه بعد از وارسی، گاز را روشن نمی‌یابد. اغلب پاسخ‌دهی او بیهوده هستند. تبیین کنش‌گر رفتار او، تقویت سهمی است. زیرا او بعد از صدها بار وارسی، با روشن یافتن گاز تقویت می‌شود، اکنون او باید هزاران بار گاز را وارسی کند تا یک تقویت به دست آورد. [۸]
دیوید روزنهان و مارتین سلیگمن، آسیب‌شناسی روانی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ساوالان، ۱۳۷۹، چاپ اول، جلد ۱، ص۱۷۰.
پاداش رفتارهای انسان‌ها معمولا تابع یک نوع برنامه سهمی متغیر است. به همین دلیل هم حذف عادت‌های بد انسان‌ها این قدر دشوار است. بچه‌های خردسال از یک ساعت قبل از شام شروع می‌کنند به نق نق کردن. اما والدین توجهی به آنان نمی‌کنند چون شام تقریبا حاضر است. بالاخره پس از دهمین نق نق، پدر و مادر تسلیم می‌شوند و به بچه‌ها غذا می‌دهند. اما شب بعد، از اینکه فرزندشان پیش از حاضر شدن شام نق نق می‌کند متعجب می‌شوند. غافل از اینکه ناخواسته و متاسفانه با یک برنامه سهمی پاداش، فرزندشان را شرطی و او را در برابر خاموشی مقاوم کرده‌اند. [۹]
جودیت تاد و آرتور بوهارت، اصول روانشناسی بالینی و مشاوره، ترجمه مهرداد فیروزبخت، تهران، رسا، ۱۳۷۹، چاپ اول، ص۳۵۱.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «برنامه‌های تقویت»، تاریخ بازیابی ۹۷/۱۲/۰۶. |