برهان‌الدین احمدبُرْهانُ الدّین‌ْ اَحْمَد، دانشمند، شاعر، قاضی و از فرمانروایان نامدار آسیای‌صغیر در سده ق/۴م بود. ۱ - پیشینهوی که به برهان‌الدین سیواسی یا ارزنجانی نیز شهرت دارد، در ۴۵ق/۳۴۴م‌در شهر قیصریه از شهرهای آناتولی متولد شد [۱]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، ج۱، ص۴۷، استانبول، ۹۲۸م.
پدرش شمس‌الدین محمد و نیز نیاکانش نسل اندر نسل در قیصریه مقام قضا داشتند. [۲]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، ج۱، ص۴۷، استانبول، ۹۲۸م.
به نوشته استرابادی در کتاب بزم و رزم [۳]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، ج۱، ص ۴۲، استانبول، ۹۲۸م.
این خاندان ترک تبار و از قبیله سالور از قبایل اُغوز بوده، و همه از متنفذان دربار دولت ارتنا ه م به شمار می‌رفته‌اند. [۴]
Y O cel، Y.، Anadolu، ص۳۸_ ۳۹.
۲ - تحصیلاتبرهان الدین از همان سنین کودکی به تحصیل پرداخت و در مدت اندک زبان‌های عربی، فارسی، علوم صرف و نحو، معانی بیان، منطق و حکمت را فرا گرفت. [۵]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، استانبول، ۹۲۸م.
در ۵۷ق/۳۵۶م پدر وی بر اثر وقوع ناآرامیها در قلمرو دولت ارتنا، ناگزیر از ترک قیصریه شد و همراه پسرش به شام رفت و پس از بازگشت به قیصریه، برهان الدین را برای ادامه تحصیل به مصر فرستاد [۶]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، ج۱، ص۶۲_ ۶۷، استانبول، ۹۲۸م.
[۷]
Y O cel، Y.، Anadolu، ص۴۲.
برهان الدین نزد قطب‌الدین رازی و محمد نیلی آموزش دید [۸]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، ج۱، ص۶۲_ ۶۷، استانبول، ۹۲۸م.
[۹]
Y O cel، Y.، Anadolu، ص۴۲.
وی در ۹ سالگی همراه پدرش به حج رفت که در راه بازگشت، پدرش در شهر معره درگذشت و او پس از یک سال اقامت در حلب به قیصریه برگشت و سپس از طرف غیاث‌الدین محمد، دومین امیر بنی ارتنا، قاضی همانجا شد. [۱۰]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، ج۱، ص۷۴_ ۷۷، استانبول، ۹۲۸م.
۳ - حکمرانی قاضی برهانالدینبرهان الدین که احتمالاً پس از انتصاب به قضا، با دختر غیاث الدین محمد نیز ازدواج کرده بود، [۱۱]
ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، ج۱، ص۴۰۸، به کوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق/۹۷۲م.
با استفاده از اوضاع نابسامان و ضعف دولت ارتنا، راه خود را برای رسیدن به امارت هموار ساخت. او ابتدا با استفاده از قتل غیاث الدین محمد ۶۷ق/۳۶۶م به دست گروهی از امرا که احتمالاً خود وی نیز در آن توطئه شرکت داشت، [۱۲]
سلیمان، احمد سعید، تاریخ الدول الاسلامیة، ج۲، ص۵۱۷، قاهره، ۹۷۲م.
[۱۳]
ادهم، خلیل، دول اسلامیه، ج۱، ص۳۸۷، استانبول، ۳۴۵ق/۹۲۷م.
به وزارت پسر و جانشین او - علاء الدین علی - دست یافت و پس از مرگ او در ۸۲ق/۳۸۰م، با کشتن قلیچ ارسلان، نایب السلطنة محمد چلبی، پسر و جانشین علاءالدین، جای او را گرفت و با از میان برداشتن امرای صاحب نفوذ مانند حاج شادگلدی، زمینه را برای سلطنت خود فراهم ساخت. برهان‌الدین سرانجام در ۸۳ق/۳۸۱م، برقلمرو دولت ارتنا حاکم شد و سلطنت خود را اعلان کرد، [۱۴]
رفیق، احمد، تورکیه تاریخی، ج۱، ص۲۰۱، استانبول، ۳۴۲ق/ ۹۲۳م.
و بدین ترتیب، خطبه و سکه به نام او شد. [۱۵]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، ج۱، ص۲۵۴، استانبول، ۹۲۸م.
۴ - جنگ با امرای نافرمانبرهان الدین تا پایان حیاتش نزدیک به ۸ سال با امرای نافرمان ولایات و دولت‌های قدرتمند هم‌جوار مانند بنی‌قرامان، عثمانی، ممالیک مصر و آق قویونلوها در ستیز بود [۱۶]
رفیق، احمد، تورکیه تاریخی، ج۱، ص۲۰۱، استانبول، ۳۴۲ق/ ۹۲۳م.
[۱۷]
سلیمان، احمد سعید، تاریخ الدول الاسلامیة، ج۲، ص۵۱۷_ ۵۱۸، قاهره، ۹۷۲م.
[۱۸]
ادهم، خلیل، دول اسلامیه، ج۱، ص۳۸۷_ ۳۸۸، استانبول، ۳۴۵ق/۹۲۷م.
وی در برابر عثمانی‌ها و تیمور اظهار اطاعت نکرد و حتی فرستادگان تیمور را به قتل رساند. [۱۹]
ابن عربشاه، زندگانی شگفت آور تیمور عجایب‌المقدور، ج۱، ص۹۳_ ۹۵، ترجمة محمد علی نجاتی، تهران، ۳۵۶ش.
۵ - مرگ برهانالدینبرهانالدین سرانجام در جریان درگیری با قره‌عثمان، امیر آق قویونلو کشته شد. [۲۰]
ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، ج۱، ص۴۵، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، ۹۶۲م.
[۲۱]
سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، ج۱، ص۱۳۴_ ۱۳۵، استانبول، ۲۷۹ق.
منابع، تاریخ قتل او را به اختلاف در ۹۴، ۰۰ و ۰۱ق دانسته‌اند. [۲۲]
سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، ج۲، ص۱۳۰۱، استانبول، ۳۰۶ق/۸۸۹ق.
[۲۳]
حاجی خلیفه، تقویم التواریخ، ج۱، ص۱۴۲، ترجمه، به کوشش‌هاشم محدث، تهران، ۳۷۶ش.
با درگذشت برهان الدین، دولت او نیز فرو پاشید و قلمروش به تصرف ایلدرم بایزید، پادشاه عثمانی درآمد. [۲۵]
منجم‌باشی، احمد دده، صحائف الاخبار، ج۳، ص۱۵۵، ترجمة احمد ندیم، استانبول، ۲۸۵ق.
[۲۶]
لطفی پاشا، تواریخ آل عثمان، ج۱، ص۴۹، استانبول، ۳۴۱ق.
[۲۷]
ادهم، خلیل، دول اسلامیه، ج۱، ص۳۸۷، استانبول، ۳۴۵ق/۹۲۷م.
۶ - شخصیت قاضی برهانالدینقاضی برهان‌الدین را به فضل و دانایی و صفات نیک ستوده، [۲۸]
استرابادی، عزیز، بزم و رزم، ج۱، ص۸۱_ ۸۵، استانبول، ۹۲۸م.
[۲۹]
منجم‌باشی، احمد دده، صحائف الاخبار، ج۳، ص۳۶، ترجمة احمد ندیم، استانبول، ۲۸۵ق.
[۳۰]
ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، ج۱، ص۴۰۸، به کوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق/۹۷۲م .
و در اداره کشور و ریاست از برگزیدگان سده ق/۴م دانسته‌اند [۳۱]
Uzun ۵ ars o l o، I H، ج۱، ص۱۶۵، Anadolu beylikleri، Ankara، ۱۹۸۴.
وی در فرصت‌هایی که به دست می‌آورد، به مطالعه، تحقیق و تالیف می‌پرداخت. آثاری همچون اکسیرالسعادات فی اسرار العبادات یافی‌التصریف، مشتمل بر فصل در مباحث وجود، ایجاد و حکمت، و نیز ترجیح التوضیح، که نقدی است بر تاریخ تفتازانی، از آثار فقهی شناخته شدة او به زبان عربی هستند. [۳۲]
حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۱، ص۱۴۳.
[۳۳]
بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ص۱۱۷.
[۳۴]
Uzun ۵ ars o l o، I H، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۶، Anadolu beylikleri، Ankara، ۱۹۸۴.
۷ - تبحر در شعربرهان الدین به زبان‌های ترکی، فارسی و عربی شعر نیز می‌سرود [۳۵]
ادهم، خلیل، دول اسلامیه، ج۱، ص۳۸۸، استانبول، ۳۴۵ق/۹۲۷م.
[۳۶]
بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۳۹۶، استانبول، ۳۳۳ق/۹۱۵م.
دیوان وی مشتمل بر حدود ۱۵۰۰، غزل است او را از بنیان‌گذاران شعر ترکی آناتولی و نیز نخستین کسی دانسته‌اند که ترکی را در قالب و وزن عروضی آورده است.زبان شعری او آذری و نیزگویش شرق آناتولی است [۳۷]
Karaalioglu، K، ج۱، ص۱۸۱، T O rk _ edebiyat o _ tarihi، _ Istanbul، ۱۹۸۰.
متن کامل دیوان وی در ۹۴۴م و سپس در ۹۸۰م با حروف لاتین در استانبول و در ۹۸۸م با حروف سیریلی در باکو به چاپ رسیده است.۸ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، ۳۹۲ق/۹۷۲م. (۲) ابن عربشاه، زندگانی شگفت آور تیمور عجایب‌المقدور، ترجمة محمد علی نجاتی، تهران، ۳۵۶ش. (۳) ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، ۹۶۲م. (۴) ادهم، خلیل، دول اسلامیه، استانبول، ۳۴۵ق/۹۲۷م. (۵) استرابادی، عزیز، بزم و رزم، استانبول، ۹۲۸م. (۶) بغدادی، هدیة العارفین. (۷) حاجی خلیفه، تقویم التواریخ ترجمه، به کوشش‌هاشم محدث، تهران، ۳۷۶ش. (۸) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون. (۹) رفیق، احمد، تورکیه تاریخی، استانبول، ۳۴۲ق/ ۹۲۳م. (۱۰) سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۳۰۶ق/۸۸۹ق. (۱۱) سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، ۲۷۹ق. (۱۲) سلیمان، احمد سعید، تاریخ الدول الاسلامیة، قاهره، ۹۷۲م. (۱۳) لطفی پاشا، تواریخ آل عثمان، استانبول، ۳۴۱ق. (۱۴) منجم‌باشی، احمد دده، صحائف الاخبار، ترجمة احمد ندیم، استانبول، ۲۸۵ق. (۱۵) بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۳۳۳ق/۹۱۵م. (۱۶) IA. (۱۷) Karaalioglu، K، T O rk _ edebiyat o _ tarihi، _ Istanbul، ۱۹۸۰. (۱۸) Uzun ۵ ars o l o، I H، Anadolu beylikleri، Ankara، ۱۹۸۴. (۱۹) Y O cel، Y، Anadolu beylikleri hakk o nda arast o rmalar، Ankara، ۱۹۸۸. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «برهان‌الدین احمد»، شماره۴۸۰۹. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|