بعلبکبَعْلَبَک، شهری کهن در شمال شرقی دره بقاع لبنان می‌باشد. این شهر در دامنه‌های سلسله جبال شرقی لبنان در ۳۴ و ۱۰ عرض شمالی و ۳۶ و ۱۱ طول شرقی و در ارتفاع ۱. ۱۶۵، متری از سطح دریا واقع است. [۱]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۲۳، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
۱ - نامگذارینام بعلبک به دوران بسیار کهن بازمی‌گردد و در آن بازتاب نام خدای بزرگ فنیقی «بعل» دیده می‌شود. [۲]
The Columbia Encyclopedia , ۲۰۰۱، ج۱، ص۱۰.
این نام مرکب از دو جزء «بعل» و «بک» است و در معنای آن سخنان گوناگونی گفته شده است: برخی آن را در زبان فنیقی، به معنای خانه یا شهر بعل دانسته‌اند و برخی دیگر نام این شهر را از ریشه سریانی «بعل بقعوتو» و به معنای «پروردگار بقاع» فرض کرده‌اند؛ اما پاره‌ای از محققان غربی، ریشه‌ای یونانی برای آن پنداشته‌اند و بر این باورند که بعلبک در اصل «بعل - باکو» یا «بعل - باخوس»، برگرفته از نام «باخوس» یکی از خدایان یونان باستان است. [۳]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۱۹-۲۱، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۴]
انیس فریحه، اسماء المدن و القری اللبنانیه، ج۱، ص۵۲، بیروت، ۹۵۶م.
در دوران تسلط یونانیان بر این شهر، خدای محلی بعل به «هلیوس» یونانیان تشبیه، و این شهر «هلیوپولیس» به‌معنای «شهرخورشید» خوانده شد. [۵]
Pauly، ج۱۵، ص۴۸
۲ - پیشینه تاریخیکاوشهای باستان‌شناختی دیرینگی بعلبک را به دوران‌نوسنگی ۶۰۰۰-۳۰۰۰ق‌م می‌رساند. [۶]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۳۱-۳۲، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
در هزاره ۳ق‌م این شهر زیستگاه کنعانیان بوده است. هنگامی که آرامیان وارد سوریه شدند، از اختلاط آن‌ها با کنعانیان، فنیقی‌ها پدید آمدند که در این شهر سکنی داشتند. [۷]
ج۳۱،۳۲، حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
بعلبک در طول تاریخ کهن خود بارها مورد تهاجم اقوام مختلف از جمله هیکسوس‌ها، آشوریان، بابلی‌ها و پارس‌ها قرار گرفته است. در دوران کشورگشایی‌های اسکندر این شهر به تصرف یونانیان درآمد، اما دیری نپایید که بطالسه مصر بر این شهر چیره شدند. در اوایل سده نخست میلادی رومی‌ها بر این شهر استیلا یافتند. آوگوستوس د ۱۴م امپراتور روم به افتخار یوپیتر - خدای‌ِ خدایان رومیان - معبدی در این شهر برپا نمود و این شهر را «یوپیتر هلیوپولیتن» نامید. اوج شکوفایی بعلبک در دوره چیرگی رومیان بر این شهر بود. [۸]
قاسم رفاعی، بعلبک فی التاریخ، ج۱، ص۱۷-۱۸، بیروت/دمشق، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
با رسمیت یافتن مسیحیت در امپراتوری روم شرقی، معبد یوپیتر در بعلبک به کلیسا بدل شد. [۹]
قاسم رفاعی، بعلبک فی التاریخ، ج۱، ص۱۹، بیروت/دمشق، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
۳ - فتح مسلماناندر زمان خلافت عمر سپاه اسلام به فرماندهی ابوعبیده جراح و خالد بن ولید بارها به بعلبک تاختند، اما وجود دیوار و باروی استوار شهر از یک سو [۱۰]
ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۸۴۰م.
و مقاومت سرسختانه رومیان از سوی دیگر، فتح کامل آن را تا ذیقعده ۱۵/دسامبر ۶۳۶ به تعویق انداخت. [۱۲]
ج۱، ۸۰-۹۲، حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
و شاید به همین سبب باشد که در روایات تاریخ‌نگاران مسلمان در ثبت تاریخ و وقایع مربوط به فتح بعلبک اندکی اختلاف به چشم می‌خورد. [۱۳]
محمد ازدی، فتوح الشام، ج۱، ص۷۸، به کوشش عبدالمنعم عبدالله عامر، قاهره، ۹۷۰م.
[۱۴]
محمد ازدی، فتوح الشام، ج۱، ص۱۰۹-۱۱۰، به کوشش عبدالمنعم عبدالله عامر، قاهره، ۹۷۰م.
به هر حال پس از فتح مسلمانان، اهالی بعلبک به پرداخت خراج ملزم گردیدند. [۲۰]
احمد بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م.
این شهر نخست تابع ولایت حمص بود و بعدها به جند دمشق ملحق گردید. [۲۱]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۹۲-۹۳، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
به هنگام فتح افزون بر رومی‌ها، گروه‌های بسیاری از عرب‌ها و ایرانیان در بعلبک می‌زیستند. معاویه پس از گسترش نفوذ خود در ولایات شام از جمله بعلبک، در ۴۲ق/۶۶۲م گروهی از ایرانیان این شهر را در انطاکیه سکنی داد. [۲۴]
احمد بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م.
[۲۵]
احمد بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۰۱، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م.
با این همه، تا دوره خلافت عبدالملک بن مروان ح ۶۹ق/۶۸۸م همچنان اکثر ساکنان شهر را ایرانیان تشکیل می‌دادند. [۲۶]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۱۰۰، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
۴ - سیطره عباسیانبه هنگام سیطره عباسیان، بعلبک به سبب برخورداری از موقعیت مهم استراتژیکی به صورت مرکز مهم نظامی آنان درآمد. در ۲۵۸ق/ ۸۷۲م دولت طولونی مصر آن‌جا را از عباسیان ستاند؛ اما یک سال پس از قتل عام اهالی شهر به دست حسین بن زکرویه قرمطی در ۲۹۰ق/ ۹۰۳م [۲۸]
علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۷۲، به کوشش دخویه، لیدن، ۸۹۳م.
بار دیگر بعلبک به اطاعت خلفای عباسی درآمد. [۲۹]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۵، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
در ۳۵۹ق/۹۷۰م خلیفه فاطمی حاکمی بر آن شهر گمارد و به نفوذ صد و چند ساله عباسیان خاتمه داد. از آن پس بعلبک آرامش نیافت و پیوسته شاهد وقوع آشوب‌ها و کشمکش‌های طولانی میان کارگزاران فاطمی و حکام نواحی مختلف بود. [۳۰]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۱۱۶، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
تا آنکه در ۴۱۶ق/۱۰۲۵م به تصرف صالح بن مرداس امیر حلب درآمد. و سرانجام در ۴۶۸ق/۱۰۷۶م سلجوقیان بر آن‌جا دست یافتند.در سده ق۱۲/۶م نخست امیر گمشتکین بوری و پسرش محمد بعلبک را به تصرف خویش درآوردند. آن‌گاه نوبت به امارت معین‌الدین انر رسید؛ تا آنکه نورالدین محمود زنگی موقتاً شهر را از وی ستاند. [۳۲]
عمر ابن عدیم، زبدة الحلب، ج۲، ص۲۷۲، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق/ ۹۵۱م.
[۳۳]
علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۶۸۰-۶۸۱.
[۳۶]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۱۲۳، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
۵ - سیطره صلاحالدیندر شعبان ۵۷۰/مارس ۱۱۷۵ صلاح‌الدین ایوبی بر بعلبک تاخت و در رمضان همان سال مردم شهر را به تسلیم واداشت و زمام امور را به ابن مقدم سپرد. آن‌گاه که ابن مقدم بر صلاح‌الدین شورید، وی در ۵۷۵ق امارت بعلبک را به برادرزاده خود فرخشاه سپرد و بعدها به نوه برادر خود بهرامشاه به اقطاع داد. در دوره حکومت ایوبیان بعلبک به چنان رونق و آبادانی و شکوه ادبی دست یافت که از زمان فتح اسلامی بی‌سابقه بود. دژها، برج‌ها و باروهای مستحکم، قصرهای با شکوه و مساجد بزرگ به همت خاندان ایوبی بنا شد. [۴۰]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۱۵۰، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
سرانجام در ۶۵۸ق/۱۲۶۰م مغولان بر بعلبک استیلا یافتند؛ اما دیری نپایید که سپاه هولاکو در برابر لشکریان ملک ظاهر بیبرس منهزم شد و بدین‌سان راه برای نفوذ ممالیک به آن دیار هموار گشت. [۴۱]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۱۷۹-۱۸۰، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۴۲]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۸، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
۶ - حکومت شیعیانبا به قدرت رسیدن عثمانیان در ۹۲۲ق/۱۵۱۶م حکمرانان محلی، به ویژه بنو حرفوش در بعلبک امارت یافتند. این خاندان شیعی که دوره حکومت آنان به مدت ۳ سده به طول انجامید، در گسترش مذهب تشیع و سپردن منصب افتا به علمای شیعه بسیار کوشیدند. افزون برآن در راه عمران و آبادانی شهر و رونق امر کشاورزی از هیچ اقدامی فروگذار نکردند. حرفوشیان با تقویت پیوند دوستی خود با حکام اطراف و به ویژه آل شهابی و معنی، به تدریج خود را از سیطره دولت عثمانی رهانیدند. [۴۳]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۳۲۰-۳۲۷، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۴۴]
حیدر شهابی، لبنان فی عهد الامراء الشهابیین، ج۱، ص۳۴-۳۵، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۹۶۹م.
[۴۵]
حیدر شهابی، لبنان فی عهد الامراء الشهابیین، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۱، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۹۶۹م.
[۴۶]
حیدر شهابی، لبنان فی عهد الامراء الشهابیین، ج۱، ص۱۳۴، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۹۶۹م.
[۴۷]
احمد خالدی، لبنان فی عهد الامیر فخرالدین المعنی الثانی، ج۱، ص۱۲، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۹۶۹م.
[۴۸]
احمد خالدی، لبنان فی عهد الامیر فخرالدین المعنی الثانی، ج۱، ص۲۵، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۹۶۹م.
[۴۹]
احمد خالدی، لبنان فی عهد الامیر فخرالدین المعنی الثانی، ج۱، ص۴۴، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۹۶۹م.
با پایان یافتن سیطره حرافشه بر بعلبک، دوره اداره شهر به شیوه اقطاع نیز به پایان رسید و بعلبک به صورت «لواء» درآمد که زیر نظر والی دمشق اداره می‌شد. در ۱۲۸۸ق/۱۸۷۱م این شهر از شرق بقاع استقلال یافت و به صورت قضاء شهرستان مستقلی درآمد. پس از جنگ جهانی اول، فرانسوی‌ها آن‌جا را به اشغال خود درآوردند. سرانجام در ۱۹۲۰م این شهر به کشور لبنان ملحق شد. از آن پس بعلبک تابع بقاع بود تا ۱۳۰۴ش/۱۹۲۵م که در تقسیمات اداری دولت لبنان به صورت محافظه استان درآمد که متشکل از ۴ مدیریه (شهرستان) و ۸۰ روستا بود. [۵۰]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۳۲۸، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۵۱]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۳۴۲، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۵۲]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۳۶۲-۳۶۶، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
۷ - طبیعت و صنایع دستیباغهای سرسبز با انواع درختان میوه و نیز تاکستان‌های فراوان گرداگرد بعلبک بستر مناسبی برای رونق فعالیت‌های کشاورزی در آن‌جا فراهم آورده است. زیتون، انجیر، بادام و حبوبات از مهم‌ترین محصولات آنند که همه ساله افزون بر تأمین نیاز داخلی به دیگر مناطق لبنان و نیز ترکیه صادر می‌شود. از برکت چراگاه‌های سرسبز که در دامنه رشته‌کوه‌های شرقی بعلبک گسترده‌اند، دام‌پروری نیز در آن‌جا رونق بسزایی یافته است، به گونه‌ای که برخی از فرآورده‌های دامی آن شهرت جهانی دارد. برنزسازی، روغن‌کشی، ساخت ظروف چوبی، بافندگی، ریسندگی و حریربافی از عمده‌ترین صنایع آن به شمار می‌رود. پارچه‌های مرغوب بعلبک در دوره اسلامی به اقصی نقاط جهان صادر می‌شده است. [۵۶]
بطرس بستانی، دائرة المعارف، ج۵، ص۵۰۰، بیروت، دارالمعرفه.
[۵۷]
فیلیپ حتی، لبنان فی التاریخ، ج۱، ص۴۱۳-۴۱۴، ترجمه انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه.
[۵۸]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۵۱۱-۵۲۸، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۵۹]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۵۳۱، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
بعلبک که در مسیر کاروان‌های تدمر و صور و نیز جاده اصلی دمشق به حمص قرار گرفته بود، امکان ارتباط شرق و غرب لبنان را فراهم می‌ساخت؛ از این‌رو، از دیرباز در زمره مراکز مهم بازرگانی قرار داشت، اما به تدریج در دوره ممالیک، با تغییر خطوط اصلی راه، از اهمیت تجاری آن شهر کاسته شد. [۶۰]
مارتن، پ‌پ - م، ج۱، ص۲۵۰، تاریخ لبنان، ترجمه رشید شرتونی، بیروت، ۹۸۶م.
[۶۱]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۵۲۹-۵۳۲، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۶۲]
EI ۲.
۸ - آثار باستانیامروزه آثار باستانی به جای مانده از دوره رومیان به ویژه پرستشگاه‌های سه گانه آن، شهرت بسزایی برای بعلبک فراهم آورده است؛ چندان که همه ساله جهانگردان بی‌شماری را از سراسر جهان، به سوی خود می‌کشاند. در دوره اسلامی مجموعه بناهای اصلی معابد باستانی به دژهایی مستحکم تبدیل شد و بعدها مسلمانان به منظور استحکام بخشیدن به نظام دفاعی شهر بناهای جدیدی بر معابد افزودند. این معابد در سده‌های معاصر نیز نظر باستان‌شناسان اروپایی را به خود جلب کرد و در ۱۸۹۸م گروهی از باستان‌شناسان آلمانی در آن‌جا به کاوش پرداختند. در دوره قیمومت فرانسه نیز تلاش‌هایی برای بازسازی و ترمیم معابد صورت گرفت. از جمله آثار تاریخی بعلبک دو مسجد رأس‌العین و مسجد جامع شهر با رواق و مناره‌ای با شکوه و دو کتیبه مربوط به دوران ممالیک است. افزون بر آن آرامگاه الیاس پیامبر، قبر اسباط و مدفن حفصه خواهر معاذ بن جبل نیز در آنجاست. [۶۴]
احمد ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، ج۱، ص۱۱۸، به کوشش دخویه، لیدن، ۳۰۲ق/ ۸۸۵م.
[۶۵]
فیلیپ حتی، لبنان فی التاریخ، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۱، ترجمه انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه.
[۶۶]
ج۵، ۵۰۰-۵۰۱، بطرس بستانی، دائرة المعارف، بیروت، دارالمعرفه.
[۶۷]
ادوارد رابینسن، یومیات فی لبنان، ج۲، ص۲۹۳، ترجمه اسد شیخانی، بیروت، منشورات دارالمکشوف.
[۶۸]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۹۳، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۶۹]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۴۲۵، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۷۰]
حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، ج۱، ص۴۴۳، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
[۷۱]
Britannica , micropaedia , ۱۹۷۸، ج۱، ص۷۰۴.
[۷۲]
EI ۲.
در منابع کهن از بناهای دیگری چون مدرسه‌ها رباط‌ها، آسایشگاه‌ها و دیرها در بعلبک نام برده‌اند [۷۵]
EI ۲.
که اکنون کاملاً از میان رفته‌اند.۹ - فهرست منابع(۱) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) احمد ابن اعثم کوفی، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، ۴۱۱ق. (۳) ابن بطوطه، رحله، بیروت، ۹۸۰م. (۴) محمد ابن حوقل، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۹۳۸م. (۵) محمد ابن شداد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش یحیی زکریا عباره، دمشق، ۹۹۱م. (۶) عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۹۸۸م. (۷) عمر ابن عدیم، زبدة الحلب، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق/ ۹۵۱م. (۸) احمد ابن فقیه، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۳۰۲ق/ ۸۸۵م. (۹) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۸۴۰م. (۱۰) محمد ازدی، فتوح الشام، به کوشش عبدالمنعم عبدالله عامر، قاهره، ۹۷۰م. (۱۱) ابراهیم اصطخری، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۲۷م. (۱۲) بطرس بستانی، دائرة المعارف، بیروت، دارالمعرفه. (۱۳) احمد بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۴۰۷ق/۹۸۷م. (۱۴) فیلیپ حتی، لبنان فی التاریخ، ترجمه انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه. (۱۵) احمد خالدی، لبنان فی عهد الامیر فخرالدین المعنی الثانی، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۹۶۹م. (۱۶) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۳۸۷ق/۹۶۷م. (۱۷) ادوارد رابینسن، یومیات فی لبنان، ترجمه اسد شیخانی، بیروت، منشورات دارالمکشوف. (۱۸) قاسم رفاعی، بعلبک فی التاریخ، بیروت/دمشق، ۴۰۴ق/۹۸۴م. (۱۹) حیدر شهابی، لبنان فی عهد الامراء الشهابیین، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۹۶۹م. (۲۰) محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری. (۲۱) انیس فریحه، اسماء المدن و القری اللبنانیه، بیروت، ۹۵۶م. (۲۲) زکریا قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م. (۲۳) مارتن، پ‌پ - م، تاریخ لبنان، ترجمه رشید شرتونی، بیروت، ۹۸۶م. (۲۴) علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۸۹۳م. (۲۵) محمد مقدسی، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۹۰۶م. (۲۶) حسن نصرالله، تاریخ بعلبک، بیروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م. (۲۷) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۲۸) احمد یعقوبی، تاریخ، بیروت، ۹۶۰م. (۲۹) Britannica , micropaedia , ۱۹۷۸. (۳۰) The Columbia Encyclopedia , ۲۰۰۱. (۳۱) EI ۲. (۳۲) Pauly ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بعلبک»، شماره۴۹۳۹. رده‌های این صفحه : تاریخ تشیع | جغرافیای اسلامی | جغرافیای شیعه | فتوحات | قلمرو حکومت ایوبیان | قلمرو حکومت عباسیان | قلمرو حکومت عثمانیان | قلمرو حکومت عمر | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|