تألیفات حنفیانعلمای مذهب حنفی کتبی را در بعضی از علوم از خود به جای گذاشته‌اند که در ذیل اسم برخی از آنها آورده می‌شود. فهرست مندرجات۲ - تفاسیر آیات الاحکام ۳ - حدیث ۴ - شرح حدیث ۵ - حواشی کتب حدیثی ۶ - در فقه ۶.۱ - آثار شاگردان ۶.۲ - منابع جامع فقهی ۶.۳ - علم خَلاف ۶.۴ - تکنگاری‌های فقهی ۷ - اصول فقه ۸ - کتب قواعد فقه ۹ - شرح حال نگاری ۹.۱ - نخستین آثار ۹.۲ - مهمترین آثار متأخرتر ۹.۳ - در ادوار بعد ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - تفسیر قرآنمهمترین تفاسیر کامل قرآن که حنفیان نگاشته اند، عبارت اند از: الف) تفسیر ابواللیث سمرقندی که به ترتیب سوره ها و آیات قرآن و آمیز‌های از تفسیر مأثور و تفسیر به رأی است، ولی به طرح دیدگاه‌های فقهی حنفیان نپرداخته است؛ [۱]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۷۳ـ۷۷۵، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
ب) الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تألیف جاراللّه محمود بن عمر زمخشری (متوفی ۵۳۸) متکلم و ادیب مشهور حنفی ، که از مشهورترین و کامل ترین تفاسیر بلاغی قرآن به شمار می رود. ویژگی بارز این تفسیرِ ادبی، ذکر دیدگاه‌های کلامی معتزلی است. [۲]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۷۵ـ۷۷۷، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
ج) مدارک التنزیل و حقائق التأویل ، اثر عبداللّه بن احمد نَسَفی ، که به تفسیر نسفی نیز شهرت دارد. این تفسیر در اصل تلفیقی موجز از الکشاف زمخشری و انوارالتنزیل عبداللّه بن عمر بیضاوی است، با این ویژگی که عقاید معتزلی در آن مطرح نشده است. [۳]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۷۷ـ۷۷۸، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
د) ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، اثر ابوالسعود بن محمد عمادی ، که آن نیز از تفاسیر الکشاف و انوارالتنزیل بسیار تأثیر پذیرفته است. [۴]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۷۸ـ۷۸۰، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۲ - تفاسیر آیات الاحکاممهمترین ت فاسیر آیات الاحکام بر پایه فقه حنفی عبارت اند از: الف) احکام القرآن اثرِ ابوبکراحمد بن علی جصّاص . جصّاص در این کتاب آیات فقهی ۸۲ سوره از قرآن را به ترتیب مُصحَف تفسیر نموده و در تفسیر آیات ، غالبآ به آرای فقهی صحابه ، تابعین ، ابوحنیفه ، مالک بن انس شافعی و فقهایی دیگر اشاره کرده، ولی گاهی فقط آرای حنفیان را ذکر نموده است. [۵]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۸۳ـ۷۸۴، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
ب) التفسیرات الاحمدیة فی بیان الآیات الشرعیة تألیفِ ملّاجیوَن (متوفی ۱۱۳۰، جیون، احمد) که آیات فقهی بیش از شصت سوره قرآن را به ترتیب مصحف تفسیر کرده و گاه به موضوعاتی غیرفقهی هم پرداخته است. [۶]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۸۴ـ۷۸۸، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۳ - حدیثهر چند حنفیان به بی توجهی به حدیث متهم شده اند، کتاب‌های بسیاری درباره حدیث و شرح آن تألیف کرده اند. برخی از مهم ترین کتاب‌های حدیثی حنفیان عبارت اند از : الف) کتاب الآثار اثر محمد بن حسن شیبانی ، که متضمن احادیث منقول اوست از طریق استادش ابوحنیفه و به ترتیب کتب فقهی تنظیم شده است. [۷]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۹۳ـ۷۹۴، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
ب) مُوَطَّأُ الامام محمد ، که روایت شیبانی از الموطأ مالک بن انس است و در آن پس از ذکر حدیث، رأی خود و ابوحنیفه و گاه رأی بعضی از صحابه و مالک بن انس را نیز بیان کرده است. [۸]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۹۴، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
ج) مشکل الآثار ابوجعفر طحاوی ، که برای حل تعارض بین احادیث تألیف شده است [۹]
محمد زاهد کوثری، الحاوی فی سیرة الامام ابی جعفر الطحاوی رضیاللّه عنه، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، (قاهره) ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۱۰]
عبداللّه نذیر احمد، ابوجعفر الطحاوی: الامام المحدث الفقیه (۲۳۹ه ـ۳۲۱ه)، ج۱، ص۲۰۵، دمشق ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و جمال ملطی (متوفی ۸۰۳) آن را با ترتیبی جدید باببندی کرده و المعتصر من المختصر من مشکل الآثار نامیده است. [۱۱]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۸۰۰ـ۸۰۱، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
د) شرح معانی الآثار ، اثر طحاوی، از مهمترین متون احادیث احکام در میان حنفیان، [۱۲]
محمد زاهد کوثری، الحاوی فی سیرة الامام ابی جعفر الطحاوی رضیاللّه عنه، ج۱، ص۳۲ـ۳۵، (قاهره) ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۱۳]
عبداللّه نذیر احمد، ابوجعفر الطحاوی: الامام المحدث الفقیه (۲۳۹ه ـ۳۲۱ه)، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۳۲، دمشق ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۴]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۹۷ـ ۷۹۹، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
که برخی از جمله عینی در نخب الافکار فی تنقیح مبانی الاخبار شرح معانی الآثار و محمدیوسف کاندهلوی (متوفی ۱۳۸۵) در امانی الاحبار فی شرح معانی الآثار آن را شرح کرده اند. [۱۵]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۸۱۰ـ۸۱۱، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۱۶]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۸۱۷ـ۸۱۸، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
ه) عقود الجواهر المُنیفة فی ادلة مذهب الامام ابی حنیفة مما وافق فیه الائمة الستة او احدهم، اثر محمد بن محمد زبیدی ، شاملِ آن دسته از احادیث احکام که ابوحنیفه با سند خویش نقل کرده و صاحبان کتب سِتّه [۱۷]
ابوداود، ترمذی، نسائی و ابن ماجه، عبدالعزیز بن احمد بخاری، کشفالاسرار عن اصول فخرالاسلام البزودی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
یا برخی از آنها، آن احادیث را نقل کرده و پذیرفته اند. [۱۸]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۸۰۲ـ۸۰۳، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۴ - شرح حدیثعلاوه بر آثار مذکور، شماری از مهم ترین کتاب‌های « شرح حدیث » که حنفیان نگاشته اند، عبارت‌اند از: الف) تحفة الابرار شرحُ مَشارِقِ الانوار، تألیف اکملالدین محمد بابِرتی (متوفی ۷۸۶)، که از قدیم ترین شروح مشارق الانوار النَبَویّة حسن بن محمد صغانی (متوفی ۶۵۰) است و آرای فقهی ابوحنیفه و اصحابش، مالک و شافعی را دربردارد. ب) مَبارِقُ الاَزْهار فی شرح مشارق الانوار ، تألیف عبداللطیف عزالدین ابن مالک (متوفی ۸۰۱). ج) عمدةالقاری اثر بدرالدین محمود بن احمد عینی ، که از مشهورترین شروح صحیح بخاری است. عینی ضمن اشاره به آرای فقهی حنفیان به توجیه آرای مخالف با احادیث نیز پرداخته است. [۱۹]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۸۰۷ـ۸۱۰، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
د) لَمَعاتُ التَنْقیح فی شرح مِشکاةُ المَصابیح، تألیف عبدالحق دهلوی (متوفی ۱۰۵۲). ه) بذل المَجْهُود فی حَلِّ ابی داود، تألیف خلیل احمد بن مجید سهارنپوری (متوفی ۱۳۴۶)، شرح سنن ابی داود . و) فتح المُلْهِم بشرح صحیح المُسْلِم، تألیف شبیر احمد عثمانی (متوفی ۱۳۶۹)، شرحِ صحیح مُسْلِم. [۲۰]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۸۱۱ـ۸۱۶، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۵ - حواشی کتب حدیثیاز جمله مهم ترین حواشی بر کتب حدیثی مهم نیز می توان به اینها اشاره کرد: التعلیق الممجّد علی موطأ الامام محمد، تألیف ابوالحسنات محمد عبدالحی لکنوی (لکهنوی) هندی (متوفی ۱۳۰۴)؛ الکوکب الدُرّی علی جامع التِرْمَذی، تألیف محمدیحیی کاندهلوی (متوفی ۱۳۳۴)؛ [۲۱]
احمد بن علی جَصّاص، اصول الجَصّاص، المسمی الفصول فی الاصول، چاپ محمد محمد تامر، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(متوفی ۱۳۵۲؛. [۲۲]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۸۲۳ـ۸۲۷، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶ - در فقههرچند از ابوحنیفه اثری فقهی برجای نمانده، عالمان حنفی کتاب‌های بسیاری در این باب نگاشته اند. این آثار را می توان به چند گروه تقسیم کرد: آثار شاگردان او، [۲۳]
کتاب الخراج، قاهره ۱۳۵۲.
منابع جامع فقهی، کتاب‌هایی درباره علم خلاف ، و تکنگاریها.
۶.۱ - آثار شاگردانابویوسف انصاری (متوفی ۱۸۲) در کتاب اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی به تبیین مسائل مورد اختلاف میان دو استاد خود پرداخته است. او در این کتاب که از کهن ترین منابع فقه حنفی است، مسائل فقهی را به اختصار بیان نموده و سپس دیدگاه ابوحنیفه و ابن ابی لیلی را ذکر کرده و گاه برای دیدگاه مقبول خود استدلال کرده است. [۲۴]
محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۴، ص۹۶ـ۱۶۳، چاپ محمدزهری نجار، بیروت (بیتا).
اثر دیگر ابویوسف کتاب الخراج ، از مهمترین کتاب‌های فقه حنفی ، است که مؤلف آن را به درخواست هارون الرشید تألیف کرده است. [۲۵]
یعقوب بن ابراهیم ابویوسف، کتاب الخراج، ج۱، ص۳ـ۶، قاهره ۱۳۵۲.
[۲۶]
کالدر، ج۱، ص۱۰۵ـ۱۶۰.
محمد بن حسن شیبانی که در واقع تدوین کننده فقه ابوحنیفه بود، آثار بسیاری نگاشت. کتاب‌های وی دو قسم اند: ظاهرالروایة و نوادر. شش کتاب مهم او که مسائل فقهی منقول از ابوحنیفه، ابویوسف و خود شیبانی را دربردارند و مسائل آنها به طریق متواتر یا مشهور از شیبانی روایت شده، اصول یا ظاهرالروایة نامیده شده‌اند و عبارت‌اند از: المبسوط ، الجامع الصغیر ، الجامع الکبیر ، الزیادات ، السیرالکبیر و السِیَرالصغیر . این کتب در فقه حنفی مرجع به شمار می روند. [۲۷]
ابن عابدین، مجموعة رسائل ابن عابدین، ج۱، ص۱۶، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۸]
محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۲۳۴ـ۲۳۵، آراؤه و فقهه، (قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۴۷).
نخستین منبع فقهی حنفیه الاصل یا المبسوط است که شیبانی در آن، رأی فقهی خود و استادش ابوحنیفه و نیز ابویوسف را ذکر کرده و کمتر به آرای سایر فقها پرداخته است. [۲۹]
محمد دسوقی، الامام محمد بن الحسن الشیبانی و اثره فیالفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۴۶ـ۱۵۱، دوحه ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳۰]
کالدر، ج۱، ص۳۹ـ۴۰.
[۳۱]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۴۵۱ـ۴۵۲، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
الجامع الصغیر دربردارنده روایات ابویوسف از ابوحنیفه و آرای فقهی ابوحنیفه، ابویوسف و خود شیبانی است و جز در موارد معدود، آرای فقیهان دیگر را ذکر نکرده است. شیبانی در الجامع الکبیر علاوه بر ذکر آرای فقیهان مذکور، اندکی به ادله و مبانی احکام فقهی هم پرداخته است. نوادر شامل آن دسته از مسائل فقهی روایت شده از ابوحنیفه، ابویوسف و شیبانی است که در کتاب‌های ظاهرالروایة ذکر نشده است، اعم از این‌که در دیگر تألیفات شیبانی (کیسانیات، هارونیات، جُرجانیات و رِقیّات) یا در آثار سایر اصحاب ابوحنیفه (مثل امالی ابویوسف انصاری یا المجرّد حسن بن زیاد لؤلؤی) آمده باشد. همچنین مسائلی که راوی آن از افرادِ مذکور، فقط یک نفر باشد، از نوادرند، مانند نوادر مُعلّی بن منصور [۳۲]
کتاب الخراج، قاهره ۱۳۵۲.
که شامل مسائل روایت شده از طریق او از ابویوسف، و گاه شیبانی، است. [۳۳]
ابن عابدین، مجموعة رسائل ابن عابدین، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، لاهور ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۳۴]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۴۵۸ـ ۴۶۰، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
کتاب‌های ظاهرالروایة به لحاظ اعتبار بر نوادر تقدم دارند. ۶.۲ - منابع جامع فقهیالمختصر اثر ابوجعفر طحاوی (متوفی ۳۲۱) از قدیم ترین، جامعت رین و مهم ترین منابع جامع فقه حنفی است که براساس المختصر، تألیف داییِ او (اسماعیل بن یحیی مُزَنی) در فقه شافعی ، تنظیم شده است. این کتاب را فقیهان حنفی بسیاری شرح کرده یا بر آن حاشیه نوشته اند. [۳۵]
محمد زاهد کوثری، الحاوی فی سیرة الامام ابی جعفر الطحاوی رضیاللّه عنه، ج۱، ص۳۷، (قاهره) ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۶]
عبداللّه نذیر احمد، ابوجعفر الطحاوی: الامام المحدث الفقیه (۲۳۹ه ـ۳۲۱ه)، ج۱، ص۲۰۹ـ۲۱۱، دمشق ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۳۷]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۴۶۱ـ۴۶۴، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
همچنین احمد بن محمد قُدوری کتابی مهم با نام المختصر نوشت که علاءالدین محمد بن احمد سمرقندی (متوفی ۵۴۰) تحفةالفقهاء را بر پایه آن نگاشت و در آن به برخی مسائلی که قدوری ذکر نکرده بود نیز پرداخت؛ کتاب الفقه النافعِ ابوالقاسم محمد بن یوسف سمرقندی (متوفی ۵۵۶) نیز اثری مفصّل است. اثر دیگر ب دایةالمبتدی تألیف برهان الدین بخاری مرغینانی است که در آن، الجامع الصغیر شیبانی و مختصر قدوری تلفیق شده اند. [۳۸]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۴۶۴ـ۴۷۲، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۳۹]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۴۷۲ـ۵۸۷، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶.۳ - علم خَلافبرخی از مهمترین آثار حنفیه درباره علم خلاف عبارت اند از: ۱. الحجة علی اهل المدینة اثر شیبانی که در آن به اختلاف آرای فقهی ابوحنیفه با فقهای مدینه ، به ویژه مالک بن انس ، اشاره کرده و با استناد به ادله نقلی و عقلی، آرای استادش را بر آرای اهل مدینه ترجیح داده است. [۴۰]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۴۵۷، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۲. مختصر اختلاف العلماء ، تألیف ابوبکر جصّاص، تلخیصی است از کتاب اختلاف العلماء ابوجعفر طحاوی. ۳. الاسرار ، اثر ابوزید عبداللّه بن عمر دَبُوسی، به مسائل اختلافی میان حنفیان و شافعیان پرداخته است. ۴. رؤوس المسائل ، تألیف محمود بن عمر زمخشری ، که در آن نیز مسائل اختلافی میان حنفیه و شافعیه ذکر شده است. [۴۱]
عبداللّه نذیر احمد، ابوجعفر الطحاوی: الامام المحدث الفقیه (۲۳۹ه ـ۳۲۱ه)، ج۱، ص۲۱۱ـ ۲۱۵، دمشق ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴۲]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۵۸۸ـ۵۹۴، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۵. منظومة الخلافیات ، اثر عمر بن محمد نسفی ، که اختلاف آرای فقهیِ ابوحنیفه، ابویوسف، شیبانی، زُفَر بن هُذَیل، شافعی و مالک را ــ به صورت منظوم و به ترتیب ابواب فقهی ــ در بردارد. بر این اثر مهم، شرح‌های زیادی نوشته اند. [۴۳]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۴۹۵ـ ۴۹۸، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۴۴]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۵۹۵ـ۵۹۷، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۴۵]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۵۹۹ـ۶۰۰، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶.مختلف الروایة، تألیف علاءالدین محمد اُسمَندی سمرقندی (متوفی ۵۵۲)، که علاوه بر بررسی روایات اختلافی میان ابوحنیفه، ابویوسف، شیبانی و زفر بن هذیل ، آنها را با روایات شافعی و مالک بن انس نیز تطبیق داده است. [۴۶]
محمد بن عبدالحمید اُسمندی سمرقندی، تحقیق و دراسة ابواب العبادات من کتاب مختلفالروایة، ج۱، ص۲۳، چاپ عیسی زکی عیسی، کویت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴۷]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۵۹۴ـ۶۲۱، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۶.۴ - تکنگاری‌های فقهیحنفیان در کنار تألیف منابع جامع فقهی، به نگارش کتب و رسالاتی در موضوعات جزئی و فرعی هم پرداخته‌اند که برخی از مهمترین آنها عبارت اند از: کتابالخراج و الردُّ علی سِیَر الاوزاعی، هر دو از ابویوسف؛ الشروط الصغیر، اثر ابوجعفر طحاوی؛ کتاب النفقات، اثر ابوبکر خَصّاف؛ و شرح آن تألیف حسامالدین عمر بخاری، معروف به صدر شهید؛ جامع احکامالصغار، اثر مجدالدین محمد بن محمود اُسروشَنی (متوفی ۶۳۲)؛ تحفةالملوک، اثر محمد بن ابوبکر رازی (متوفی ۶۶۶)؛ و نصابالاحتساب، تألیف عمر بن محمد سُنّامی (متوفی نیمه اول قرن هشتم) در موضوع حسبه. [۴۸]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۶۲۸ـ۶۴۱، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۷ - اصول فقهابویوسف انصاری نخستین فقیه حنفی بود که کتابی درباره اصول فقه نگاشت. [۴۹]
موفق بن احمد اخطب خوارزم، مناقب ابی حنیفة، ج۱، ص۵۰۷ـ۵۰۸، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
در میان آثار شیبانی هم کتابی با عنوان اصولالفقه به چشم می خورد. [۵۰]
ابن ندیم (تهران)، ج۱، ص۲۵۷ـ۲۵۸.
برخی از مهمترین تألیفات حنفیان در اصول فقه عبارت اند از : الف) اصول الشاشی اثر اسحاق بن ابراهیم شاشی (متوفی ۳۲۵)، از قدیمترین کتاب‌های اصولی حنفیان، که مباحث اصولی در آن به اختصار و بدون استدلال مطرح شده اند. ب) الفصول فی الاصول، اثر ابوبکر جصّاص که در واقع مقدم‌های است بر احکام القرآن خود او. ج) ت قویم الادلة فی اصول الفقه ، تألیف ابوزید دبوسی. د) مسائل الخلاف فی اصول الفقه ، اثر ابوعبداللّه حسین بن علی صیمری که آن را براساس الفصول جصّاص نگاشته است. ه) اصول بزدوی ، اثر ابوالحسن علی بن محمد بزدوی. و) اصول السرخسی ، اثر شمس الائمه محمد بن احمد سرخسی. ز) میزان الاصول فی نتائج العقول، تألیف علاءالدین محمد بن احمد سمرقندی (متوفی ۵۴۰). ح) المنتخب فی اصول المذهب از محمد بن محمد اَخسیکَتی (متوفی ۶۴۴). ط) المُغنی، اثر جلال الدین عمر بن محمد خبّازی (متوفی ۶۹۱). ی) المنار اثر عبداللّه بن احمد نسفی. ک) مِرقاةالوصول الی علم الاصول، اثر محمد بن فرامرز مشهور به ملّا خسرو. [۵۱]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۰۱ـ۷۲۹، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۵۲]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۷۲۹ـ ۷۶۸، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۵۳]
شامل شاهین، الدلیل الجامع الی کتب اصول الفقه، ج۱، ص۵۹ـ۶۸، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
۸ - کتب قواعد فقهتا پیش از قرن چهارم هیچ کتابی درباره قواعد فقه از حنفیان ثبت نشده است. به گفته ابن نُجَیم، [۵۴]
ابن نجیم، الاشباه و النظائر علی مذهب ابی حنیفة النعمان، ج۱، ص۱۵ـ۱۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
ابوطاهر محمد دَبّاس (از معاصران ابوالحسن کرخی ؛ [۵۵]
ابن ابی الوفاء، الجواهر المضّیة فی طبقات الحنفیة، ج۳، ص۳۲۳ـ۳۲۴، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
هفده قاعده فقهی بر پایه مذهب حنفی گردآورده بود و شفاهآ بیان می کرد.
برخی از مهمترین آثار مکتوب درباره قواعد فقه حنفی عبارت‌اند از: الاصول التی علیها مدار کتب اصحابنا، اثر ابوالحسن کرخی؛ تأسیس النظر، اثر ابوزید دبوسی، شامل ۸۶ قاعده مورد اختلاف میان بزرگان حنفی یا میان آنان و پیشوایان مذاهب دیگر؛ قواعدالفقه، اثر ابن نجیم، حاوی ۴۴۰ قاعده فقهی؛ [۵۶]
الاشباه و النظائر علی مذهب ابی حنیفة النعمان، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۵۷]
ابن نجیم، الاشباه و النظائر علی مذهب ابی حنیفة النعمان، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
در چند سده اخیر هم حنفیان آثاری درباره قواعد فقه نگاشته اند. [۵۸]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۶۵۹ـ۶۹۴، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۹ - شرح حال نگاریشرح حال فقیهان حنفی تا پیش از قرن هشتم در کتاب‌های عمومی تاریخ ، تاریخ محلی ، کتاب‌های عام طبقات ادیبان و طبقات فقیهان مطرح می شد، اما از قرن هشتم، کتاب‌های متعددی در موضوع شرح حال و طبقات فقیهان حنفی نگاشته شد. البته ابوعبداللّه صَیمُری در کتاب اخبار ابی حنیفة و صحابه ضمن آوردن شرح حالی از ابوحنیفه ، به شاگردان و فقهای حنفی تا روزگار خویش اشاره کرده است. ۹.۱ - نخستین آثاراز نخستین آثار در این زمینه، وفیات الاعیان فی مذهب النعمان اثر نجمالدین ابراهیم بن علی طرطوسی (متوفی ۷۵۸) است و نیز کتابِ مفصّلِ صلاحالدین عبداللّه بن محمد (متوفی ۷۶۹) درباره تاریخ فقهای حنفی، که به نوشته ابن حجر عسقلانی، [۵۹]
ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۲، ص۳۸۷ـ۳۸۸، چاپ محمد سید جادالحق، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
برای تألیف آن دشواری‌های بسیاری را تحمل کرد و ابراهیم حلبی (متوفی ۹۵۶) هم آن را تلخیص نمود. [۶۰]
ج ۲، ستون ۱۰۹۸ـ۱۰۹۹، حاجی خلیفه.
کتاب دیگر، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیة اثر ابن ابی الوفاءء عبدالقادر قُرَشی (متوفی ۷۷۵) است که از مهمترین آثار درباره طبقات حنفیان است. ۹.۲ - مهمترین آثار متأخرترشماری از مهمترین آثار متأخرتر در این باره عبارت‌اند از: نظم الجُمان فی طبقات اصحاب امامنا النعمان، اثر ابراهیم بن محمد بن دقماق (ابن دقماق)؛ المِرقاة الوفیة فی طبقات الحنفیة، اثر مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی (متوفی ۸۱۷)؛ التذکرة، اثر علی بن عبدالقادر مَقریزی (متوفی ۸۴۵)، که بعدها الهامبخش ابن قُطلوبُغا (متوفی ۸۷۹) در تدوین اثر معروف خود تاج التراجم شد. [۶۱]
ابن قُطلوبُغا، تاج التراجم فی من صنّف منالحنفیة، ج۱، ص۵، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۶۲]
ج ۱، ستون ۲۶۹، حاجی خلیفه.
[۶۳]
ج ۲، ستون ۱۰۹۸، حاجی خلیفه.
[۶۴]
ج ۲، ستون ۱۹۶۱، حاجی خلیفه.
در قرن دهم ، کتاب‌های متعددی درباره طبقات حنفیه بهنگارش درآمد، از جمله الطبقات السنیّة فی تراجم الحنفیة، اثر تقیالدین بن عبدالقادر تمیمالداری (متوفی ۱۰۰۵)، بزرگترین کتاب شرح حال فقیهان حنفی [۶۵]
ج ۱، ستون ۳۹۴، حاجی خلیفه.
[۶۶]
ج ۲، ستون ۱۰۹۹، حاجی خلیفه.
طبقات الفقهاء، اثر احمد بن مصطفی معروف به طاشکوپریزاده (متوفی ۹۶۸) [۶۷]
احمد حَوّی، المدخل الی المذهب الامام ابی حنیفة النعمان رحمهاللّه تعالی، ج۱، ص۴۰۰، جده ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
کتائب اعلام الاخیار من فقهاء مذهب النعمان المختار، اثر محمود بن سلیمان رومی کَفَوی (متوفی ۹۹۰).
همچنین، علی بن امراللّه جنّابی (متوفی ۹۷۹) کتابی مختصر درباره طبقات حنفیان تألیف کرده که شامل ۲۱ طبقه، از ابوحنیفه تا ابن کمال پاشاست. [۶۸]
ج ۲، ستون ۱۰۹۹، حاجی خلیفه.
[۶۹]
ج ۲، ستون ۱۴۷۲ـ۱۴۷۳، حاجی خلیفه.
[۷۰]
ج ۲، ستون ۴۱۳، اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
۹.۳ - در ادوار بعددر قرون بعد هم آثاری در طبقات حنفیه تألیف شد، از جمله الاَثْمار الجنّیة فی اسماء الحنفیة، اثر ملا علی بن محمد هروی قاری؛ الطبقات الحنفیة، اثر قاضی خلیل رومی معروف به صولاقزاده (متوفی ۱۰۹۵)؛ و الفوائد البَهیَّة فی تراجم الحنفیة، اثر محمد عبدالحی لکنوی هندی، که تلخیص از کتائب اعلام الاخیار محمود بن سلیمان کفوی ، همراه با برخی افزودهه است. [۷۱]
ج ۲، ستون ۳۸۵، اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
[۷۲]
ج ۲، ستون ۷۸، اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴.
[۷۳]
ج ۲، ستون ۱۵۹۶ـ ۱۵۹۷، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۷۴]
احمد حَوّی، المدخل الی المذهب الامام ابی حنیفة النعمان رحمهاللّه تعالی، ج۱، ص۴۰۱، جده ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حنفیه»، شماره۶۶۰۹. |