تئاتر (نشریه)تیاتْر، نخستین نشریۀ ویژۀ تئاتر به زبان فارسی که مسائل اجتماعی و سیاسی را با نگاهی طنزآمیز و منتقدانه در قالب نمایش‌نامه عرضه می‌داشت. فهرست مندرجات۲ - سردبیر ۲.۱ - نسب‌شناسی ۲.۲ - تحصیلات ۲.۳ - دوره جوانی ۲.۴ - نخستین فعالیت سیاسی ۲.۵ - فعالیتهای پارلمانی و دولتی ۲.۶ - محاکمۀ احمدشاه ۲.۷ - فعالیتهای ادبی ۲.۸ - وفات ۳ - نخستین شمارۀ نشریه ۴ - محل روزنامه ۵ - جایگاه نشریه ۶ - سرانجام نشریه ۷ - وجه تسمیۀ نشریه ۸ - سیاست‌های نشریه ۹ - مستندات مقاله ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - آغاز و پایاناین نشریه در ربیع‌الاول ۱۳۲۶/ آوریل ۱۹۰۸ آغاز به انتشار کرد و در جمادی‌الآخر/ ژوئن همین سال، پس از ۱۲ شماره به کار خود پایان داد. ۲ - سردبیرسردبیر این نشریه، میرزارضا نائینی (۱۲۹۰- ۱۸ رمضان ۱۳۵۰ق/۱۸۷۳- ۲۷ ژانویۀ ۱۹۳۲م) بود. ۲.۱ - نسبشناسیاو در قریۀ حصار از توابع ولایات ثلاث (ملایر، نهاوند و تویسرکان) به دنیا آمد. اجدادش در دورۀ زندیه در نواحی یزد و نائین، صاحب نفوذ بودند و پدرش میرزا حسن‌خان از حاکمان و زمین‌داران بزرگ، و مادرش نوۀ عباس میرزا نایب‌السلطنه و دختر خانلر میرزا بود. ۲.۲ - تحصیلاتوی تحصیلات مقدماتی را در نائین آغاز کرد و پس از وفات پدر به تحصیلات خود در اصفهان، زیر نظر برادر بزرگش مرتضی قلی‌خان ادامه داد و سرانجام در مدرسۀ آمریکایی تهران به تکمیل تحصیلات پرداخت. [۱]
ملک‌پور، جمشید، «میرزا رضاخان نائینی»، ص۹۷-۹۸.
[۲]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۵.
[۳]
صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۴۹-۱۵۰.
[۴]
پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامـه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۷۲۸.
۲.۳ - دوره جوانیدوران جوانی میرزارضا، با گسترش فعالیت نواندیشانی مانند سیدجمال‌الدین اسدآبادی و میرزاآقاخان کرمانی مصادف بود. گرایش او به مطالعه در این دوره و شیوۀ روزنامه‌نگاری وی، این احتمال را پیش آورده است که او از طریق مطالعات خود، با‌اندیشه‌های این دو آشنا شده، و وارد مبارزات آزادی‌خواهانه گردیده است. [۵]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۶.
۲.۴ - نخستین فعالیت سیاسینخستین فعالیت سیاسی و اجتماعی میرزارضا پس از انقلاب مشروطه روی داد و آن عضویت در انجمن اصفهان و همکاری با روزنامۀ این انجمن در ۱۳۲۴ق، احتمالاً به مدت دو سال بود. [۶]
صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۱، ص۲۸۹-۲۹۰.
[۷]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۸.
نائینی پس از این همکاری، راهی تهران شد و فعالیتهای مطبوعاتی خود را با روزنامۀ ندای وطن به سردبیری مجدالاسلام کرمانی آغاز کرد و سپس خود، مستقلاً به انتشار روزنامۀ تیاتر پرداخت. [۸]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۸.
۲.۵ - فعالیتهای پارلمانی و دولتینائینی پس از استبداد صغیر از فعالیتهای روزنامه‌نگاری کناره گرفت و با عزل محمد علیشاه، به فعالیتهای پارلمانی و دولتی روی آورد. نخست به نمایندگی از مردم نائین و یزد، راهی مجلس دوم (ذیقعده ۱۳۲۷- محرم ۱۳۳۰/نوامبر ۱۹۰۹- دسامبر ۱۹۱۱) شد. [۹]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۱۱.
[۱۰]
صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۴۹-۱۵۰.
پس از آن به وزارت معارف و دادگستری رفت. [۱۱]
ملک‌پور، جمشید، «میرزا رضاخان نائینی»، ص۹۷-۹۸.
[۱۲]
صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۵۰.
۲.۶ - محاکمۀ احمدشاهاز کارهای مهم او در این دوران، محاکمۀ احمدشاه به جرم احتکار گندم تهران بود. ۲.۷ - فعالیتهای ادبیوی در سال‌های پایانی عمر به مطالعه و فعالیتهای ادبی روی آورد و مدتی نیز معاونت و ریاست انجمن ادبی ایران را برعهده داشت. ۲.۸ - وفاتنائینی سرانجام در ۶۰ سالگی در تهران درگذشت و در مشهد به خاک سپرده شد. [۱۳]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۸-۱۰.
[۱۴]
صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۱، ص۲۸۹-۲۹۰.
از نائینی دو مقاله نیز به نام‌های «شرح حال متنبی» و «انتقاد ادبی»، باقی مانده است. [۱۵]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۹.
[۱۶]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۱۴-۱۶.
۳ - نخستین شمارۀ نشریهنخستین شمارۀ تیاتر در روز سه‌شنبه ۴ ربیع‌الاول ۱۳۲۶ق/۶ آوریل ۱۹۰۸م، منتشر شد. این نشریه دو شماره در هفته و در ۴ صفحه در مطبعه‌های فاروس و خورشید (مجلس) چاپ می‌شد. ۴ - محل روزنامهمحل روزنامه ابتدا در خیابان ناصریه (ناصرخسرو) بود، ولی بعد به خیابان ظل‌السلطان (اکباتان کنونی) انتقال یافت. [۱۷]
صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۴۷-۱۴۹.
[۱۸]
براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطه، ج۲، ص۳۰۳.
[۱۹]
پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامـه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۷۴۷.
[۲۰]
پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامـه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۵۸۸.
اسناد موجود نشان می‌دهد که نائینی حدود دو هفته پس از انتشار شمارۀ اول تیاتر، یعنی در ۱۸ ربیع‌الاول، نسبت به اخذ مجوز از وزارت معارف اقدام کرده بود. [۲۱]
بیات، کاوه و مسعود کوهستانی‌نژاد، اسناد مطبوعات، ج۱، ص۳۹۲-۳۹۳.
۵ - جایگاه نشریهنشریۀ تیاتر،اندک زمانی پس از انتشار، جای خود را در میان مطبوعات آن روزگار باز کرد؛ چنان‌که حدود یک ماه پس از چاپ نخستین شمارۀ آن، روزنامۀ حبل المتین (شم ۲۲، س ۲، ۱۲ ربیع‌الآخر ۱۳۲۶) و تمدن (شم ۷۹، س ۱، ۱۱ ربیع‌الآخر ۱۳۲۶) به معرفی آن پرداخت. [۲۲]
پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامـه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۵۸۹.
[۲۳]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۲۸-۲۹.
درج قیمت نشریه به فرانک و منات، [۲۴]
صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۴۹.
نشان از گسترۀ توزیع آن در اروپای غربی، روسیه و قفقاز دارد.۶ - سرانجام نشریهچاپ این نشریه چند ماه بیشتر دوام نیاورد و انتشار آن در ۲۱ جمادی‌الآخر ۱۳۲۶ق، پس از ۱۲ شماره، و درج مسلسل و کامل نمایشنامۀ «شیخعلی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان...» و پیش از کودتای محمد علیشاه، پایان گرفت و‌اندکی بعد، با آغاز دورۀ استبداد صغیر، دفتر روزنامه مانند دفاتر سایر روزنامه‌ها و دیگر مراکز تئاتر تهران، توسط نیروهای کودتاگر، بمباران و غارت شد. [۲۵]
صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۴۹.
[۲۶]
پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامـه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۵۸۸.
[۲۷]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۸.
[۲۸]
گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، ص۳۰.
[۲۹]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۲، ص۱۵۵.
[۳۰]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۲، ص۲۵۴.
[۳۱]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۲، ص۲۰۶.
نائینی در شمارۀ آخر نشریۀ خود، پس از ذکر مصیبت‌هایی که محمد علیشاه در حضرت عبدالعظیم و میدان توپخانه ایجاد کرده بود، اشاره می‌کند که «اگر عمری باقی ماند و جانی از این انقلابات بدر بردیم، در شماره‌های آتیه، پرده‌های غم‌خیز تیاتر این دو سال را برای عبرت اخلاف ظاهر خواهیم داشت». [۳۲]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۲، ص۱۵۴-۱۵۵.
۷ - وجه تسمیۀ نشریهنائینی دربارۀ وجه تسمیۀ این نشریه و علت انتشار آن، آورده است: «مراد ما شرح و بیان رفتار قدما و سلاطین و امرا و وضع گفتار و کردار پاره‌ای از اولیای امور و قائدین ازمۀ جمهور است که به طریق مجالس تیاتر خارجه... به ملاحظۀ هموطنان عزیز عرضه دارد». [۳۳]
نائینی، رضا، تیاتر، به کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، ص۵۰.
بدین‌لحاظ او در انتشار نشریۀ خود شیوه‌ای در پیش گرفت که به گفتۀ پروین [۳۴]
پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامـه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج۲، ص۵۸۸.
پیشینه‌ای در میان نشریات ایرانی نداشت.۸ - سیاست‌های نشریهنائینی [۳۵]
نائینی، رضا، تیاتر، به کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، ص۴۹-۵۰.
در نخستین شمارۀ تیاتر، سرمقاله‌ای نگاشت و جهان‌بینی خود را در ارتباط با مسائل تربیتی و فرهنگی، به تفصیل شرح داد. او پایه‌های تعلیم، تربیت و تمدن را مبتنی بر ۳ اصل مدرسه، روزنامه و تئاتر قرار داد و در عین حال، جهت رهایی از تیغ تیز کهنه‌اندیشانی که با پدیدۀ نوپای نمایش، مخالفت می‌ورزیدند. [۳۶]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۲، ص۱۴-۱۵.
که دربارۀ حساسیت برخی از نمایندگان دورۀ اول مجلس درباره «تئاتر»، سخن گفته است)، تئاتر و نمایشی را قابل قبول اعلام کرد که از «لوازم آن، پاره‌ای اصوات و تغنیات» نباشد.نائینی در تبیین اهداف تئاتر و توجیه درج نمایشنامۀ «شیخعلی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان...» در تیاتر، به موضوعاتی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد وی با‌اندیشه و آثار پیش‌کسوتان ایرانی خود در امر نمایش، یعنی فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقا تبریزی (ه م) آشنا بوده، و بدانها توجه نیز داشته است. برای نمونه، تهذیب اخلاق را مقصد و مقصود خود از تئاتر می‌داند؛ [۳۷]
نائینی، رضا، تیاتر، به کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، ص۵۳.
در حالی که اشاره به این موضوع، شعاری بود که دست‌کم ۵ دهه پیش از او، آخوندزاده با تمسک بدان، نمایش نوین ایران را بنیان نهاده بود. [۳۸]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۱، ص۱۷۵.
نائینی با چاپ و انتشار نمایشنامۀ یاد شده [۳۹]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۲، ص۲۵۲-۲۵۵.
از یک سو به‌نقد خرافه‌پرستی در جامعۀ ایرانی پرداخت، یعنی همان کاری که پیش‌تر آخوندزاده با نگارش نمایشنامۀ «وزیرخان لنکران»، [۴۰]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۵.
بدان امر مبادرت کرده بود و از سوی دیگر به نقد روابط ظالمانه و مستبدانۀ حکام قاجار روی آورد. یعنی روشی که میرزاآقا تبریزی با تصنیف نمایشنامۀ «سرگذشت اشرف‌خان‌حاکم عربستان» و «حکومت زمان خان بروجردی»، [۴۱]
ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، ج۱، ص۱۹۴-۲۰۵.
به کار گرفته بود. [۴۲]
آرین‌پور، یحیی، از صبا تا نیما، ج۲، ص۲۲.
۹ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: - آرین‌پور، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، ۱۳۵۴ش؛ - براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطه، ترجمۀ محمدعباسی، تهران، ۱۳۳۷ش؛ - بیات، کاوه و مسعود کوهستانی‌نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش؛ - پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامـه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، ۱۳۷۹ش؛ - صدر‌هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۳ش؛ - گلبن، محمد و فرامرز طالبی، «شرح احوال و آثار میرزا رضاخان طباطبایی نائینی»، تیاتر (نک: هم، نائینی)؛ - ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش؛ - ملک‌پور، جمشید، «میرزا رضاخان نائینی»، ارمغان، تهران، ۱۳۱۱ش، س ۱۳، شم ۱؛ - نائینی، رضا، تیاتر، به کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران، ۱۳۶۶ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تئاتر»، شماره۶۲۲۵. |