تاجالعلماتاجُ الْعُلَما، علی محمد فرزند محمد بن دلدارعلی نقوی نصیرآبادی (۱۲۶۲-۱۳۱۲ق/۱۸۴۶-۱۸۹۴م)، فقیه و اصولی شیعی و نویسندۀ پرکار لکهنوی. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات ۳ - اجازه روایت ۴ - سفر حج ۵ - فعالیت‌ها ۶ - محل وفات ۷ - جایگاه علمی ۸ - شخصیت اجتماعی- علمی ۹ - مکتب اصولی ۱۰ - تثبیت و تبیین اصول عقاید فقهی ۱۱ - اعتدال در فقه اصولی ۱۲ - حل مشکلات فقهی ۱۳ - آثار فقهی ۱۴ - رویارویی با نواندیشی دینی ۱۵ - حمایت از زبان اردو ۱۶ - آثار به زبان اردو ۱۷ - توجه به مبحث سیاست و حکومت ۱۸ - باورهای امامی در آثار وی ۱۹ - آثار در باب اخلاق ۲۰ - ارتباط با اهل کتاب ۲۱ - آثار کلامی ۲۲ - آثار در زمینه منطق ۲۳ - تألیفات فارسی ۲۴ - فهرست منابع ۲۵ - پانویس ۲۶ - منبع ۱ - معرفیتاج العلما در خاندانی اهل علم از فقیهان اصولی نصیرآباد لکهنو متولد شد (برای اختلاف در تاریخ تولد، نک. [۱]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۵۳، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۲]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۵، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۳]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۱۶۲۴، بخش نقباء البشر، مشهد، ۱۴۰۴ق.
[۴]
حسینی، احمد، ج۱، ص۴۱۲، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق.
) پدر او سلطان العلما از عالمان بزرگ بود و برخی از او با عنوان مجتهد زمان و مروج دین یاد کرده‌اند. [۵]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۱۲۰.
نیای او، دلدارعلی نیز اهل علم و دارای اشتهار فراوان بوده است.۲ - تحصیلاتتاج العلما علوم اولیه را نزد بزرگانی همچون محمدعلی لکهنوی ، ملقب به قائمة الدین ، محمد عباس شوشتری و احمدعلی احمدآبادی فراگرفت و سپس نزد پدرش به آموختن فقه ، اصول و برخی علوم عقلی و نقلی پرداخت. پس از درگذشت پدرش (۱۲۸۴یا ۱۲۸۵ق)، برای زیارت عتبات و بهره گیری از عالمان آن دیار راهی کربلا شد. وی که در آن زمان به حد مطلوبی از رشد علمی رسیده، و آثار متعددی را تألیف نموده بود، در آن‌جا با اکرام و احترام برخی بزرگان همچون میرزا علی نقی طباطبایی روبه‌رو شد. ۳ - اجازه روایتطباطبایی طی اجازه‌ای در روایت، به یادکرد جایگاه علمی او و خاندانش نیز پرداخت. [۶]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۶، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
او همچنین برخی از عالمان شیعی آن دیار چون زین العابدین مازندرانی ، علی بحرالعلوم ، راضی نجفی و حسین فاضل اردکانی را درک، و از همۀ آن‌ها اجازه روایت دریافت کرد. [۷]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۵۶-۱۵۷، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۸]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۶، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۹]
حسینی، احمد، ج۱، ص۴۱۲، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق.
۴ - سفر حجبر پایه تاریخ این اجازات که حدود ماههای شوال تا ذیقعده را شامل می‌شود، به نظر نمی‌رسد که بیش از چند ماه در آن دیار مانده باشد. [۱۰]
حسینی، احمد، ج۱، ص۴۱۲، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق.
ظاهراً پس از این سفر به سرزمین خود بازگشته، و زمانی دیگر برای ادای فریضه حج راهی حجاز شده است. [۱۱]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۶، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۵ - فعالیتهااو افزون بر تربیت شاگردان بسیاری که نام آن‌ها در منابع آمده است، مدتها امامت مسجدجامع «باغ نواب» را بر عهده داشت. ۶ - محل وفاتتاج العلما در لکهنو از دنیا رفت. [۱۲]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۵۷- ۱۵۹، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۷ - جایگاه علمیدربارۀ جایگاه علمی تاج العلما نزد عالمان امامی، کافی است به بیان آقابزرگ در یادکرد جایگاه علم قرآن و تفسیر نزد شیعیان اشاره شود. وی ضمن گرامی‌داشت علم تفسیر و مفسران شیعی، در فهرست ارائه شدۀ خود که با ابان بن تغلب آغاز گشته، نام تاج العلما را در کنار کسانی چون سیدمرتضی، طبرسی، قطب راوندی و طریحی آورده است. [۱۳]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۲۳۳.
اما واقعیت این است که اهمیت وی تنها به سبب جایگاه او در میان امامیان نیست؛ چه، حضور او در متن جامعه هند، او را با گروههای گوناگونی از پیروان و صاحبان اندیشه‌های مختلف پیوند داده است. نخست باید دانست که برخلاف انبوهی آثار تألیفی تاج العلما، از زندگی علمی وی اطلاع مشخصی در منابع دیده نمی‌شود. بر همین اساس، با بهره‌گیری از عنوان‌های آثار وی و نگاهی کلی به آنچه در جامعه علمی آن زمان مسلمانان هند، وجود داشته است، می‌توان شکل تقریباً روشنی از زیست علمی او ترسیم کرد.۸ - شخصیت اجتماعی- علمیآنچه در نگاهی گذرا به زندگی‌نامه و فهرست آثار تاج العلما توجه را به خود جلب می‌کند، ابعاد چندگانه شخصیت اجتماعی- علمی اوست: در بعد مذهبی، فقیهی اصولی در مذهب امامیه ، در بعد اجتماعی، مسلمانی شدیداً وابسته به شیوه‌های سنتی در آراء نظری و عملی، و در بعد فرادینی، پرجوش در ارتباط با پیروان ادیان و فرق گوناگون. حضور انگلیسیها در هند، و نوع نگرش مسلمانان آن دیار به این حضور، بروز اندیشه های جدید در میان ایشان، گرایش و توجه شدید جامعه اسلامی هند به مفهوم حکومت، و نیز تقابل اندیشه‌های متعارض به ویژه در میان فرق و ادیان گوناگون درمتن کلی جامعه هند، در کنار برخی آراء معارض درون محافل امامی، و کیفیت و میزان حضور حلقه های اخباری و اصولی در هند و عراق ، در شخصیت علمی و اجتماعی تاج‌العلما اثر داشته است که بازتاب آشکار آن‌ها را می‌توان به روشنی در حیات علمی او مشاهده نمود. ۹ - مکتب اصولیدر حالی که با فزونی قدرت حلقه اصولی در عراق و ضعف روزافزون اخباریان، دامنه نفوذ پیروان اندیشه اخباری بسیار محدود گشته بود، هنوز هند میدانی برای تقابل اندیشه اخباری و اصولی بود. تاج العلما که در خاندانی از فقیهان مجتهد اصولی رشد یافته بود، به عنوان یکی از مهم‌ترین کسان در حلقه لکهنو، ضمن سفر به عراق، با حضور در جمع اصولیان آن دیار، آثار برخی از قدما و اندیشمندان مؤثر در اندیشه اصولی، همچون صاحب جواهر ، کاشف الغطاء ، بحرالعلوم و به ویژه محمدباقر بهبهانی را از مشایخ عراقی زمان خود فراگرفت. [۱۴]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۵۴-۱۵۵، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
بدین ترتیب، همان‌گونه که طباطبایی نیز در صورت اجازۀ خود به وی اشاره کرده است، توانست در لکهنو به نشر دانش بپردازد و حلقه اصولیان آن دیار را پر توان‌تر، در برابر اخباریان بپروراند. فهرستی که صدرالافاضل از برخی از شاگردان او به دست داده است و تأکید او بر مجتهد بودن ایشان، کاملاً جلب نظر می‌کند و نشان می‌دهد که مکتب اصولی تاج‌العلما بسیاری کسان را پرورده است. [۱۵]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۷- ۳۶۸، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۰ - تثبیت و تبیین اصول عقاید فقهیوی برای تثبیت و تبیین اصول عقاید فقهی خود، کتابی با عنوان عماد الاجتهاد در فقه‌استدلالی تألیف‌کرد [۱۶]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۱۷]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۳۳۰.
افزون بر این، به تألیف آثار بسیاری نیز دست زده که نشان از تقابل او با اخباریان دارد. آثاری چون الاذانیة، جنة‌الله الواقیة رساله ای در رد برخی از اخباریان، نصر المؤمنین در رد میرزا محمد اخباری، و نیز رساله مختصری در جواب رقعه یک اخباری نمونه‌هایی از ردیه‌های وی بر اخباریان است. او همچنین با تألیف کتاب فقهی فصل الخطاب فی حلیة شرب التتن با ترجمه فارسی آن با عنوان الخطاب الفاصل به بیان آراء اصولی در قبال نظریات فقیهان اخباری در این باره پرداخته است. [۱۸]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۱۹]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱، ص۴۰۶.
[۲۰]
آقابزرگ، الذریعة، ج۵، ص۱۵۹.
[۲۱]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۶، ص۲۲۹.
[۲۲]
مدرس، محمدعلی، ج۱، ص۳۱۹، ریحانة الادب، تبریز، انتشارات شفق.
به نظر می‌رسد که درخواست جوابیه به عنوان حَکَم درمناظرۀ یک شیخی (با توجه به نزدیکی به اخباریان) به نام شیخ محمدعلی با حسام الاسلام سیدنثار حسین [۲۳]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ص۳۶۶ ، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
نیز در همین راستا بوده باشد.۱۱ - اعتدال در فقه اصولیوجود برخی نشانه‌ها، بیانگر اعتدال و میانه‌روی در فقه اصولی تاج العلماست که توجه او به درایه و آثار خاصی از شیخ بهایی نشان از این امر دارد. تألیف ۳ شرح صغیر و وسیط و کبیر بر الوجیزۀ شیخ بهایی در علم درایه ، به نامهای الجوهرة العزیزة (یا نهایة الدرایة؛ چ سنگی لکهنو)، سلسلة الذهب و شرح صغیر، بیانگر چگونگی نگاه وی به جایگاه خبر و نیز تلاش برای حفظ تعادل در این اندیشه است. به این فهرست باید شرحی بر زبدة الاصول شیخ بهایی را نیز افزود [۲۴]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ص۳۶۸ ، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۲۵]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۲۶]
مدرس، محمدعلی، ج۱، ص۳۱۹، ریحانة الادب، تبریز، انتشارات شفق.
[۲۷]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۱۶۲۵، بخش نقباء البشر، مشهد، ۱۴۰۴ق.
همچنین نباید از نظر دور داشت که در زندگی‌نامه، اجازات و آثار تاج العلما، نام و یادی از اندیشه اصولگرای شخصی چون شیخ انصاری ، به عنوان نماد اصول جدید امامیه به چشم نمی‌خورد.۱۲ - حل مشکلات فقهیبه هر روی، باید پذیرفت که جایگاه علمی او به عنوان یک مجتهد چنان بود که از بسیاری شهرهای مختلف نامه‌ها و رسالات پرسشی برای حل مشکلات فقهی نزد او فرستاده می‌شد. وجود برخی جوابیه‌های او حکایت از همین امر دارد که برای نمونه به برخی از آن‌ها همچون جواب مسائل حیدرآبادیه و جواب مسأله لندنیه (فارسی) در نجاست اهل کتاب [۲۸]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۱، ص۱۶۱، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۲۹]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۸، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۳۰]
آقابزرگ، الذریعة، ج۵، ص۲۱۹.
می‌توان اشاره کرد. در این میان، اثر اخیر میزان ارتباط تنگاتنگ مسلمانان با پیروان دیگر ادیان در هند را به روشنی نشان می‌دهد و به‌طور طبیعی از موضوعات مبتلابه مسلمانان در این باره، مبحث طعام اهل کتاب بوده است. جوابیه‌های تاج العلما به بسیاری از استفتائات دربارۀ مسئله حرمت طعام اهل کتاب همچون الذبیحة (چ سنگی لکهنو، ۱۲۸۶ق)، الاستفتاء (چ سنگی لکهنو، ۱۲۸۹ق)، و جواب مسئلة الطعام (فارسی؛ چاپی) از این دست است. دربارۀ میزان ارتباط پیروان این ادیان، آنچه به عنوان رساله در نجاست کفار نیز آقابزرگ [۳۱]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۱۶۲۵، بخش نقباء البشر، مشهد، ۱۴۰۴ق.
از آن یاد کرده، قابل توجه است.۱۳ - آثار فقهیدربارۀ آثار فقهی تاج العلما باید گفت که وی افزون بر برخی تک‌نگاریها، آثاری چون رساله حکمیه، رساله در نماز جمعه ، رساله قصاص ، مسئلة ربائیة، مناسک الحج، و نیز وقایة الذمار، به مبحث صوم نیز توجه ویژه داشته است. وی افزون بر ارشاد الصائمین الی احکام الدین، در اثری با عنوان المتن المتین با بذل توجه به مبحث روزه ، رأی و حکم خود دربارۀ مفطر نبودن غبار و دخان را بیان داشته است. این اثر را محمد حسین شهرستانی در کتابی با عنوان الشرح المبین به نقد کشیده، و تاج العلما در دفاع از رأی خود، التعلیق الانیق را تألیف کرده است. این مجموعه با هم و یکجا در لکهنو به صورت سنگی به چاپ رسیده است. [۳۲]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۳، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۳۳]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۸، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۳۴]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۹، ص۷۱- ۷۲.
۱۴ - رویارویی با نواندیشی دینیمسئله دیگر رویارویی تاج‌العلما با نواندیشی دینی است که شاخص آن در سدۀ ۱۳ق سر سید احمدخان (د ۱۳۱۶ق/ ۱۸۹۸م) است؛ تفکر عقلانی جدید که سید احمدخان بر آن پای می‌فشرد و از سویی نظر وی دربارۀ مماشات با انگلیسیها و دوری از تخاصم، اسباب بروز بسیاری از بحث و جدل‌ها را در محیط عالمان مسلمان آن دیار برانگیخته بود. تاج‌العلما به عنوان فقیهی سنت گرا، با آنچه به عنوان نگاه عقل‌گرایانه، با منظر فطرت انسانی و طبیعت گرایی در عقاید سید احمدخان بروز می‌یافت، و نیز نگرش کاملاً تعقلی وی نسبت به‌اصول و مبانی دینی که به اندیشه «نیچری» و طبیعی شهرت داشت، شدیداً مخالف بود. تاج العلما به مثابه یکی از مؤثرترین شخصیت‌های حلقه امامی شیعیان لکهنو، در حواشی القرآن (چاپ شده) خود با نگاهی انتقادی به آراء سیداحمد که به ویژه در تفسیر وی موسوم به تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان بازتاب داشت، نظریات او را که با شیوۀ عمومی تفکر مسلمانان هند ناسازگار بود، به نقد کشید. وی در اثر دیگر خود با عنوان الاحتجاج العلوی یا ضربت علویه (فارسی) به رد آراء نیچـری ــ که به دهری نیز شهـرت داشت ــ پرداخت. [۳۵]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۱، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۳۶]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱، ص۲۸۳.
[۳۷]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۱۱۶.
۱۵ - حمایت از زبان اردوالبته برخلاف تقابل اندیشه تاج العلما با سید احمدخان در موضوع طبیعت گرایی، در مواردی نیز با وی دارای موضعی یکسان بود که حمایت از زبان اردو یکی از آنهاست. در تقابل زبان اردو (مورد پذیرش مسلمانان هند) با زبان هندو (زبان هندوان) و تثبیت یکی از آن دو، انگلیسیها از زبان هندو جانبداری می‌کردند. طرح مسئله خط و زبان رسمی در دادگاه‌ها و مراجع عمومی که در ۱۲۸۷ق/۱۸۷۰م بیان شد، و متعاقب آن طرح رسمیت یافتن زبان هندو در مدارس ابتدایی در ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م، و پشتیبانی انگلیسیها از زبان هندو، میان جامعه بزرگ مسلمان و هندو کشمکش‌های فراوانی به بار آورد. تشکیل «انجمن حمایت اردو» توسط سید احمدخان و سپس «جامعه دفاع از اردو» و جامعه مشابهی در لکهنو آشکارا جنبشی در مقابله با این امر بود. در چنین فضایی تاج العلما تألیف و ترجمه به زبان اردو را آغاز کرد. ۱۶ - آثار به زبان اردواو قرآن کریم را به زبان اردو ترجمه کرد. [۳۸]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۱۲۷.
افزون بر ترجمه‌ای از مفاهیم نماز و نیز ترجمه الفیه شهید به این زبان، در یک نگاه کلی می‌توان گفت: آثار اردوی او بیش‌تر دارای زمینه‌های اصلی مواعظ و اخلاق هستند. آثاری مانند الارشادیة (المواعظ الجنفوریة)؛ تحفة الواعظین؛ دُرّ بی بها؛ شرح زیارة الناحیة؛ مواعظ اکبرپوریة؛ مواعظ جوادیة و مواعظ یونسیة را می‌توان در این گروه قرار داد که غالباً هم انتشار یافته‌اند. [۳۹]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۴۰]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۸، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۴۱]
مدرس، محمدعلی، ج۱، ص، ریحانة الادب، تبریز، انتشارات شفق.
[۴۲]
منزوی، خطی مشترک، ج۴، ص۲۲۳۴.
دور نیست که تألیف کتاب تنبیه الاطفال در تربیت کودکان ، به همین زبان، گونه‌ای از موضع گیری او در برابر طرح بیان شده در ۱۲۹۹ق برای مدارس ابتدایی بوده باشد.۱۷ - توجه به مبحث سیاست و حکومتدر آنچه به مقابله با انگلیسیها مربوط می‌شد، صرفاً از آن رو که تاج العلما با مخاصمه و جنگ با ایشان مخالف بود، [۴۳]
برای چنین موضعی از سوی سیداحمد، نک، فخرداعی گیلانی، محمدتقی، ج۱، «ج»، مقدمه بر ترجمه و تفسیر القرآن سید احمدخان، تهران، علمی.
در کنار سیداحمد جای می‌گرفت. این بدان معناست که تاج العلما نیز همچون سیداحمد وجود مشکل در نوع اندیشه سیاسی حکومتی مسلمانان هند و ضعف ناشی از آن را حس می‌کرد، و حتی بر همین اساس به تألیف اثری دربارۀ چرایی این مشکل با عنوان ملال سبب ضعف ریاست اسلام و علاج آن [۴۴]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
پرداخت؛ اما راه رهایی را در شورش و جنگ نمی‌دید. او که به مبحث سیاست و حکومت توجه داشت و حتی کتاب مسائل عجیبه را در سیاست مدن [۴۵]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
تألیف نمود، با برخی شالوده‌های فکری بر اساس عقاید امامی دربارۀ غیبت ، در رساله ای با عنوان عدم جواز جهاد در غیبت امام زمان علیه‌السلام، [۴۶]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۸، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
رأی خود را در این باره تبیین نمود. در منابع اثری با عنوان رساله جهادیه در فقه نیز از او یاد شده است [۴۷]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۱، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۴۸]
آقابزرگ، الذریعة، ج۵، ص۲۹۷.
که دور نیست با اثر پیش یاد شده هماهنگی‌هایی داشته باشد.۱۸ - باورهای امامی در آثار ویآنچه به عنوان باورهای امامی بدان اشاره شد، به ویژه در دو گروه از آثار وی، یعنی ترجمه‌ها و شروح بر نهج‌البلاغه و برخی ادعیه و آثاری در بیان اندیشه امامیان در مواردی چون تقیه ، غدیر خم و جز آن در مجموعه تألیف‌های تاج العلما قابل پی‌گیری است. [۴۹]
نقوی، حسین عارف، ج۱، ص۱۰۵، فهرست آثار چاپی شیعه در شبه قاره، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
[۵۰]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۱-۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۵۱]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۱۸.
[۵۲]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۰، ص۱۷۳.
[۵۳]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۳، ص۲۱۴.
[۵۴]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۳، ص۲۲۴.
در این میان، ترجمه فارسی او از دعای عدیله و شرح زیارت ناحیه با عنوان موعظه عظیم آبادیه به اردو (چاپی) به ویژه به سبب ارتباط آن‌ها با امام زمان علیه‌السلام قابل توجه است. [۵۵]
آقابزرگ، الذریعة، ج۴، ص۱۰۲.
[۵۶]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۳، ص۲۵۴.
[۵۷]
آقابزرگ، الذریعة، ج۲۳، ص۲۷۱.
گفتنی است که هم او و هم شاگرد وی، ابوالحسن علی بن نقی شاه کشمیری لکهنوی (که سواء السبیل را در شرح الزاد القلیل استادش تألیف کرده، [۵۸]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۲، ص۲۳۹.
هر دو در اثبات وقوع ازدواج قاسم بن حسن آثاری تألیف کرده‌اند. [۵۹]
آقابزرگ، الذریعة، ج۶، ص۲۶۴.
[۶۰]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۷، ص۴.
۱۹ - آثار در باب اخلاقاز جمله موضوعات مورد توجه تاج العلما، مبحث اخلاق بوده که گاه با توجه به زندگانی و اخلاق امامان و بزرگان دین بدان پرداخته است. از جمله این آثار است: خلق حسنی، الخلق الحسینی، خلق محمدی، و نیز رسالة فی الاخلاق و شرح اخلاق ناصری از خواجه نصیرالدین طوسی . [۶۱]
آقابزرگ، الذریعة، ج۷، ص۲۴۵.
[۶۲]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۲۰ - ارتباط با اهل کتاباز برخی اطلاعات موجود در منابع چنین برمی‌آید که وی با اهل کتاب ارتباط داشته است. این رابطه‌ها تا آنجاست که چون تاج العلما بیمار می‌شود، حتی یکی از کشیشان آن دیار برای عیادت ، به دیدن او می‌رود و در آن ملاقات برخی مفاهیم اعتقادی نیز به مباحثه گذارده می‌شود. [۶۳]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۶-۳۶۷، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
این مطلب خود نشان دهندۀ میزان ارتباط نزدیک مسلمانان با اهل کتاب در آن سرزمین است، و انبوهی آثار تاج‌العلما هم که غالباً به شکل ردیه نمود یافته، در همین راستا ست. الاحتجاج العلوی در مناظره با پیروان دیگر ادیان و فرق؛ رد بر کشیش عمادالدین؛ رسالة فی السم الیهودیة للنبی؛ الصولة العلویة للذب عن الملة المحمدیة (فارسی)؛ عماد الدین ملاذ المؤمنین در رد بر نصارا؛ لحن داوودی در رد برکتاب نغمه طنبوری اثر یکی از نصارا؛ و یهودیة [۶۴]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۱-۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۶۵]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۸، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۶۶]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۲، ص۲۳۲.
[۶۷]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۳۳۱.
[۶۸]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۸، ص۲۹۷.
نمونه‌هایی از این دست آثار هستند. همچنین وی در اثری با عنوان الاثنا عشریة فی بشارة الاحمدیة، به استخراج بشاراتی درباره رسالت حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در عهدین پرداخته است. [۶۹]
مشار، خانبابا، ج۱، ص۱۸، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۷۰]
مشار، خانبابا، ج۴، ص۵۹۶، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۲ش.
۲۱ - آثار کلامیبه نظر می‌رسد نوع ارتباط میان مسلمانان و به ویژه مسیحیان، خاصه در برخی زمینه‌های کلامی، گونه‌ای از تقابل فرهنگی ـ دینی را موجب شده بوده است؛ برای نمونه با توجه به جواز به تصویر کشیدن و نیز تجسیم بزرگان دین مسیحی همچون ساخت پیکرۀ حضرت عیسی علیه‌السلام، و بازخورد آن در فرهنگ اسلامی، کسی چون تاج العلما را بر آن می‌دارد که به تألیف اثری در این باره بپردازد؛ این مطلبی است که نیاز پاسخ‌گویی بدان احساس می‌شده است. این مبحث را که شیخ طوسی نیز بدان توجه داشته، [۷۱]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۳۴۳.
تاج العلما در اثر فارسی خود، عدیمة المثالیة فی تجویز التصویر غیر المجسم بررسی کرده است. [۷۲]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۰، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۷۳]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۱، ص۱۶۲۶، بخش نقباء البشر، مشهد، ۱۴۰۴ق.
این‌گونه برداشت کلامی را در نگاه تاج العلما از برخی مفاهیم اسلامی خاص نیز می‌توان بازجست. بررسی مسائلی جدی در کلام اسلامی همچون توحید و عدل ، در اثری با عنوان الزاد القلیل (چ ۱۳۲۸ق)، یا مبحث عصمت حضرت آدم علیه‌السلام، در جوابیه‌ای به مسائلی مطرح شده از زنگبار (جواب المسائل الزنجباریة) که چاپ سنگی آن هم در لکهنو صورت پذیرفته، از این دست است. به این مجموعه می‌توان آثاری مانند کتاب طریق النجاة فی بعض المسائل الکلامیة (فارسی)، [۷۴]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۱۶۹-۱۷۰.
و مبحثی کاربردی در رساله‌ای کلامی دربارۀ مسئله سرتراشیدن [۷۵]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
را نیز افزود.۲۲ - آثار در زمینه منطقتاج العلما آثاری در زمینه منطق هم تألیف نموده است. [۷۶]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۱، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۷۷]
آقابزرگ، الذریعة، ج۲۱، ص۲۸۲.
[۷۸]
مشار، خانبابا، ج۱، ص۲۶۵، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، ۱۳۴۴ش.
۲۳ - تألیفات فارسیدر میان آثار کلامی تاج العلما، تألیفات فارسی او همچون ضربت علویه و طریق النجاة قابل توجه است. [۷۹]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۸۰]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۵، ص۱۶۹-۱۷۰.
اساساً تاج‌العلما با توجه به احاطه به زبان‌های فارسی و اردو آثـاری به این زبان‌ها داشته است که در دو زمینه تألیف و ترجمه به چشم می‌خورد. با نگاهی آماری، در میان تألیفات فارسی وی، شمار آثار فقهی بیش‌تر به نظر می‌رسد: رساله‌ای در حلیت طعـام (ظاهراً اهل کتاب)، فصل الخطاب، گوهر شب چراغ و وقایة النار (الذمار) از این دست‌اند. [۸۱]
آقابزرگ، الذریعة، ج۵، ص۱۹۱.
[۸۲]
آقابزرگ، الذریعة، ج۱۸، ص۲۵۰.
[۸۳]
لکهنوی، محمدمهدی، ج۲، ص۱۶۱-۱۶۲، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۸۴]
صدرالافاضل، مرتضی حسین، ج۱، ص۳۶۸، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۸۵]
مدرس، محمدعلی، ج۱، ص۳۱۹، ریحانة الادب، تبریز، انتشارات شفق.
۲۴ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ، الذریعة. (۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، بخش نقباء البشر، مشهد، ۱۴۰۴ق. (۳) حسینی، احمد، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق. (۴) صدرالافاضل، مرتضی حسین، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۵) فخرداعی گیلانی، محمدتقی، مقدمه بر ترجمه و تفسیر القرآن سید احمدخان، تهران، علمی. (۶) لکهنوی، محمدمهدی، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۷) مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، انتشارات شفق. (۸) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، ۱۳۴۴ش. (۹) مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۲ش. (۱۰) منزوی، خطی مشترک. (۱۱) نقوی، حسین عارف، فهرست آثار چاپی شیعه در شبه قاره، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان. (۱۲) هاردی، پ، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۹ش. ۲۵ - پانویس
۲۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج العلما»، ج۱۴، شماره۵۶۷۱. |