تحفة‌الامراء فی تاریخالوزراءتحفة الاُمراء فی تاریخ الوزراء کتابی تاریخی در باره وزرای عباسی است. فهرست مندرجات۱.۱ - محتویات این کتاب ۱.۲ - نظر صابی در مورد کتاب کتاب الوزراء صولی و تحفة الامراء ۱.۳ - مطالبی از صابی درباره دیگر وزرای عباسی ۱.۴ - ارزشمند بودن کتاب تحفة الامراء ۱.۴.۱ - ذکر افراد مرتبط با دیوان‌ها ۱.۴.۲ - استفاده کتاب بدائع البَدائه از کتاب تحفة الامراء ۱.۵ - گرد آوری بخشهای از میان رفته این کتاب توسط عواد ۱.۶ - چاپ این کتاب ۲ - منابع ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی کتاب تحفة الاُمراء فی تاریخ الوزراءکتاب تحفة الاُمراء فی تاریخ الوزراء، کتابی تاریخی به عربی در باره وزرای عباسی تألیف ابوالحسن هلال بن مُحَسِّن بن ابراهیم صابی (۳۵۹ـ ۴۴۸). این کتاب به اخبار الوزراء و کتاب الوزراء [۱]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۳۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۴۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
و تاریخ (الوزراء) نیز مشهور است.
۱.۱ - محتویات این کتابتحفة الامراء بیان قسمتی از تاریخ خلافت عباسی در قالب شرح حوادث دوران وزارت ابن فرات ابوالحسن علی بن محمد و ابوعلی محمد بن عبیداللّه خاقانی (ابن خاقان) و ابوالحسن علی بن عیسی بن داوود بن جراح (ابن جراح)، سه تن از وزرای المقتدر عباسی، (حک: ۲۹۵ـ۳۲۰) است. در خلال مطالب اصلی، پاره‌ای از اخبار وزرای دیگر عباسی به مناسبت آمده است. ۱.۲ - نظر صابی در مورد کتاب کتاب الوزراء صولی و تحفة الامراءصابی ضمن یادکرد از محمد بن عبدوس جَهشَیاری (متوفی ۳۳۱) و محمد بن یحیی صولی (متوفی ۳۳۵) و آثار آنان در تاریخ وزرا، کتاب الوزراء صولی را مشتمل بر «حشو زائد» دانسته است. وی تحفة الامراء را به عنوان تتمه آثار آن دو، [۳]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۴، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
در زمان ابومنصور بهرام بن مافِنَّه، وزیر (۴۱۸ـ۴۳۳) عمادالدین ابوکالیجار (باکالیجار) مرزبان بویهی (عمادالدین دیلمی)، تألیف [۴]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۵، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
و احتمالاً به وی اهدا کرده است. [۵]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۹، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۶]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۷۱، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
از تحفة الامراء تنها مقدمه و قسمت آغازین آن باقی‌مانده است. [۸]
دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل «هلال بن المحسن بن ابراهیم الصابی».
۱.۳ - مطالبی از صابی درباره دیگر وزرای عباسیاز برخی فقرات کتاب و نقل قول‌های منابع دیگر برمی‌آید که صابی مطالبی نیز در باره دیگر وزرای عباسی، همچون حامد بن عباس و ابوالقاسم عبدالله بن محمد خاقانی و ابوالعباس احمد بن عبیداله، خَصیبی و ابن مُقْله ابوعلی محمد بن علی [۹]
هلال بن مُحسن صابی، کتاب تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، مقدمه، ص ۵، چاپ آمدروز، لیدن ۱۹۰۴.
و ابوعلی حسن بن محمد بن اسماعیل اسکافی خراسانی، [۱۰]
ابن فوطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۲، ص۸۸۷ ـ ۸۸۸، ج ۴، چاپ مصطفی جواد، دمشق، قسم ۲، ۱۹۶۳، قسم ۳، ۱۹۶۵.
نوشته بوده است؛ چنانکه در مقدمه کتاب از وزرایی مشهور، چون مُهَلَبی و ابن عمید و صاحب بن عبّاد و فخرالملک ابوغالب (فخرالملک واسطی)، نام برده و به وزرایی که چندین دوره وزارت داشته‌اند، اشاره کرده است. [۱۱]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۰، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۱۲]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۵، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
اخبار پراکنده و ناتمام در باره دوره وزارت علی بن عیسی نیز حکایت از ناقص بودن نسخه خطی دارد. [۱۳]
هلال بن مُحسن صابی، کتاب تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، مقدمه، ص ۵، چاپ آمدروز، لیدن ۱۹۰۴.
۱.۴ - ارزشمند بودن کتاب تحفة الامراءتحفة الامراء به جهت اشتمال بر رسایل و اسناد دولتی و گزارش‌های مستقیم از دستگاه خلافت، برای مطالعه تاریخ و ساختار اداری و سیاسی و اجتماعی عصر عباسیان و آگاهی از تأثیر نظام اداری ایرانی و احیاناً روم شرقی بر تشکیلات دیوانی اسلامی، ارزشمند به شمار می‌رود. [۱۴]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، مقدمه، ص الف ـ ب، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰.
این کتاب همچنین حاوی اخباری است که در منابع تاریخی دیگر دیده نمی‌شود، زیرا صابی از جوانی و در خدمت جدّ خود، ابواسحاق، به امور و مکاتبات دیوانی اشتغال داشته [۱۵]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۷۰، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
و در زمان فخرالملک ابوغالب محمد بن علی بن خلف، وزیر بهاءالدوله ابونصر فیروز (حک: ۳۷۹ـ۴۰۳)، به ریاست دیوان رسایل بغداد ارتقا یافته است. [۱۶]
دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل «هلال بن المحسن بن ابراهیم الصابی».
این امر، امکان دسترسی او را به اسناد و مدارک دیوانی و بهره گیری از آن‌ها در تألیف تحفة الامراء فراهم ساخته [۱۷]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۵، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۱۸]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۶۶، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۱۹]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۲۴۵، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
و به اثرش اعتباری خاص بخشیده است.
افزون بر این، صابی از منابعی استفاده کرده است که حاوی اطلاعات دست اول بوده‌اند، مانند اخبار خلفاء بنی عباس تألیف ابوالفضل محمد بن احمد بن عبدالحمید کاتب، تکمله کتاب بغداد از عبیداللّه بن احمد بن ابی طاهر طیفور، التاریخ ثابت بن سنان مشتمل بر رویدادهای ۲۹۵ تا ۳۶۳، نشوار المحاضرة و الفرج بعد الشده از قاضی ابوعلی محسّن بن علی تنوخی، و کتاب الوزراء صولی. ۱.۴.۱ - ذکر افراد مرتبط با دیوانهااو در جای جای کتاب خود اخباری از افراد مرتبط با دیوان‌ها و دستگاه دولتی نقل کرده است. [۲۰]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۳، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۲۱]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۲۸، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۲۲]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۱۸، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۲۳]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۲۱، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۲۴]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۱۹۹، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۲۵]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۲۴۱، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۲۶]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ج۱، ص۳۸۱، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۲۷]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، مقدمه فراج، ص ض ـ ظ، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
[۲۸]
هلال بن مُحسن صابی، کتاب تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، مقدمه، ص ۵-۴، چاپ آمدروز، لیدن ۱۹۰۴.
۱.۴.۲ - استفاده کتاب بدائع البَدائه از کتاب تحفة الامراءدر کتاب‌هایی چون بدائع البَدائه علی بن ظافر اَزْدی، [۲۹]
علی بن ظافر ازدی، بدائع البدائة، ج۱، ص۷۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۷۰.
[۳۰]
علی بن ظافر ازدی، بدائع البدائة، ج۱، ص۱۷۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۷۰.
[۳۱]
علی بن ظافر ازدی، بدائع البدائة، ج۱، ص۳۵۳ـ۳۵۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۷۰.
معجم الادباء یاقوت حموی، [۳۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۳۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۴۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۴۳۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۴۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
بُغیة الطلب ابن عدیم، [۳۶]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۲، ص۶۵۹، چاپ سهیل زکّار، بیروت ۱۹۸۸.
وفیات الاعیان ابن خلّکان [۳۷]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۱۰۹.
و تلخیص مجمع الا´داب ابن فوطی، [۳۸]
ابن فوطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۲، ص۸۸۷ ـ ۸۸۸، ج ۴، چاپ مصطفی جواد، دمشق، قسم ۲، ۱۹۶۳، قسم ۳، ۱۹۶۵.
[۳۹]
ابن فوطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۳، ص۳۴۵ـ ۳۴۶، ج ۴، چاپ مصطفی جواد، دمشق، قسم ۲، ۱۹۶۳، قسم ۳، ۱۹۶۵.
از تحفة الامراء نقل و استفاده شده است.
۱.۵ - گرد آوری بخشهای از میان رفته این کتاب توسط عوادمیخائیل عوّاد در کتاب اقسام ضائعة من کتاب تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء (بغداد ۱۹۴۸)، پاره‌ای از بخشهای از میان رفته تحفة الامراء را از این کتاب‌ها و مآخذ دیگر گرد آورده است. [۴۰]
هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، پیوست‌ها، ص ۴۵۵ـ۴۵۶، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸.
۱.۶ - چاپ این کتابتحفة الامراء فی تاریخ الوزراء نخستین بار در ۱۳۲۲/ ۱۹۰۴ به کوشش هنری فردریک آمدروز در لیدن منتشر شد. در ۱۳۳۷ش/ ۱۹۵۸ عبدالستار احمد فراج این کتاب را بر اساس چاپ آمدروز و نسخه خطی کتابخانه الازهر تصحیح و در قاهره چاپ کرده است. ۲ - منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۳) ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکّار، بیروت ۱۹۸۸. (۴) ابن فوطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج ۴، چاپ مصطفی جواد، دمشق، قسم ۲، ۱۹۶۳، قسم ۳، ۱۹۶۵. (۵) علی بن ظافر ازدی، بدائع البدائة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۷۰. (۶) هلال بن مُحسن صابی، کتاب تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ آمدروز، لیدن ۱۹۰۴. (۷) هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) ۱۹۵۸. (۸) هلال بن مُحسن صابی، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰. (۹) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. (۱۰) دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تحفة الاُمراء فی تاریخ الوزراء»، شماره۳۳۳۵. |