حسن بن موسی نوبختی
حسن بن موسی نوبختی، کنیه اش ابومحمد،
متکلم و
فیلسوف امامی مذهب قرن سوم و چهارم قمری می‌باشد.
خاندان نوبختی از خاندان های سرشناس امامی در عهد
غیبت صغری بودند که ریشۀ
ایرانی داشتند و افزون بر شهرت علمی، مناصب مهمی را نیز در دستگاه خلافت
عباسی به دست گرفتند.
حسن بن موسی از طرف مادر منتسب به خاندان نوبختی است و ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحق بن ابوسهل بن نوبخت (۲۳۷-۳۱۱ قمری)، متکلم نامدار امامیه،
دایی اوست.
از
پدر نوبختی اطلاعی در دست نیست و نمی‌دانیم که او نیز از
خاندان نوبختی بوده یا فرزند وی تنها به سبب انتساب
مادر به نوبختی اشتهار یافته است.
سال ولادت و وفات نوبختی نیز دانسته نیست.
ابن ندیم تاریخ وفات نوبختی را در فهرست خود آورده بوده،
اما در نسخه های موجود کتاب او، این عبارت ساقط شده است.
با توجه به این‌که
نجاشی زمان زندگی نوبختی را پیش و پس از سال سیصد یاد کرده، وی در دهۀ نخست قرن چهارم زنده بوده است.
احتمالاً مهمترین استاد نوبختی، دایی او
ابوسهل نوبختی بوده است که از دانشمندان و متکلمان نامدار
شیعی به شمار می‌رود. نوبختی بعداً خود صاحب حلقۀ درسی مهمی در
کلام و
فلسفه گردید، چنانکه به نوشتۀ ابن ندیم
جمعی از ناقلان کتاب های فلسفی، مانند
ابوعثمان دمشقی و
اسحاق بن حنین و
ثابت بن قُرّه ، نزد او شاگردی کرده اند.
از عناوین کتاب های نوبختی نیز برمی آید که وی با متکلمان
معتزلی و
امامی بزرگ و مشهور معاصر خود، مانند
ابوعلی جُبّائی ،
ابوالقاسم بلخی ،
محمد بن عبدالله بن مَمَلک اصفهانی و
ابن قبۀ رازی ، مناظره داشته است.
برای نمونه، نجاشی
به کتابی از وی اشاره کرده که در آن مجالس خود را با ابوالقاسم بلخی گرد آورده بوده است.
نوبختی را در زمرۀ جریان فکری ای شمرده‌اند که در
عهد غیبت ، با گرایش های
عقلی و فلسفی و آگاهی از اصول و مبانی اعتقادی فرق گوناگون و آشنایی با جهان بینی
معتزله ، استدلال های عقلی را در تحکیم مبانی اعتقادی
امامیه به کار گرفتند.
از برخی شواهد پیداست که او به اصول
مکتب معتزلی بغداد متمایل بوده است. نوشتۀ ابن ندیم
که می‌گوید "شیعه و معتزله هر کدام او را از خود می‌دانستند"، قاعدتاً از همین روست.
با این همه، نباید در امامی بودن او تردید کرد، چنانکه
ابن ندیم نیز بر همین موضوع تأکید ورزیده است.
این را نیز می‌دانیم که نوبختی در موضوع
جبر و تفویض (استطاعت)، اعتقادی همانند
هشام داشته، چنانکه کتابی در تأیید نظر او در این باره نوشته است.
نجاشی از نوبختی با عنوان "شیخ متکلم امامیه" و کسی که در زمان خود – پیش از سال سیصد و پس از آن – بر همگنانش برتری داشته، یاد کرده است.
طوسی او را متکلّمی
ثقه معرفی کرده و ابن ندیم
او را متکلم و فیلسوف خوانده است.
ابن طاووس نیز با مطالعۀ برخی کتاب های او، وی را آگاه به علم
نجوم و علوم نظایر آن شمرده است.
در
کتابشناسی های کهن، از بیش از چهل اثر نوبختی یاد شده است. به تصریح ابن ندیم،
نوبختی به خط خود چیزهای بسیاری نوشت. همان گونه که از اشارۀ نجاشی
و عناوین کتاب های نوبختی برمی آید، تقریباً همۀ آثار وی در زمینۀ
علوم اوایل ، یعنی
فلسفه و
کلام ، بوده است.
کتاب های نوبختی، بنابر فهرست ابن ندیم، و نجاشی و طوسی که نوشتۀ ابن ندیم را عیناً نقل کرده اند، بدین قرار است:
-
کتاب الآراء و الدیانات ،
که به گفتۀ
ابن ندیم ناتمام ماند؛
- جوابات لأبی جعفر بن قبة ؛
- جوابات لأبی جعفر بن قبة،
که تصریح شده این کتاب غیر از کتاب پیشین است؛
- حجج طبیعیة مستخرجة من کتب ارسطاطالیس فی الردّ علی من زعم أنّ الفلک حیٌ ناطق؛
- شرح مجالسة مع ابی عبدالله بن مَمَلک؛
- کتاب اختصار الکون و الفساد لأرسطالیس؛
- کتاب الاحتجاج لمعمّر بن عبّاد و نصره مذهبه؛
- کتاب الأرزاق و الآجال و الأسعار؛
- کتاب الاعتبار و التمییز و الانتصار؛
- کتاب الانسان؛
- کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن؛
-
کتاب الامامة ، که ناتمام ماند؛
- کتاب التوحید الصغیر؛
- کتاب التوحید الکبیر؛
- کتاب التوحید و حدث العالم؛
- کتاب الجامع فی الامامة؛
- کتاب الحجج فی الامامة؛
- کتاب الخصوص و العموم؛
- کتاب الردّ علی ابی الهذیل العلّاف فی أنّ نعیم اهل الجنّة منقطع؛
- کتاب الردّ علی ابی علی الجبّائی فی ردّه علی المنجمین؛
- (کتاب) الردّ علی اصحاب التناسخ؛
- (کتاب) الردّ علی اصحاب المنزلة بین المنزلتین فی الوعید؛
- کتاب الردّ علی اهل التعجیز، در نقض کتاب
ابی عیسی الورّاق ؛
- کتاب الردّ علی اهل المنطق؛
- کتاب الردّ علی ثابت بن قُرّة؛
- (کتاب)
الردّ علی الغلاة ؛
- کتاب الردّ علی فرق الشیعة ما خلا الامامیة؛
؛
- (کتاب) الردّ علی المجسّمة؛
- کتاب الردّ علی من أکثر المنازلة؛
- کتاب الردّ علی المنجمین؛
- کتاب الردّ علی الواقفة؛
- کتاب الردّ علی یحیی بن اصفح فی الامامة؛
-
کتاب فرق الشیعة ؛
- کتاب فی الإستطاعة علی مذهب هشام؛
- کتاب فی الجبر؛
- کتاب فی الخبر الواحد و العمل به؛
- کتاب فی الردّ علی من قال بالرؤیه للباری عزّوجل؛
- کتاب فی المرایا وجهة الرؤیة فیها؛
- کتاب الموضح فی حروب امیرالمومنین علیه‌السلام؛
- کتاب النقض علی ابی الهذیل فی المعرفة؛
- کتاب النقض علی جعفر بن حرب فی الامامة؛
- کتاب النکث (فی الردّ) علی ابن راوندی؛
- مجالس نوبختی با ابوالقاسم بلخی، که خود نوبختی گردآورده است؛
- مختصر الکلام فی الجبر؛
- مسائله للجبائی، در مباحث پراکنده؛
جز اینها،
ابن طاووس کتابی از نوبختی با نام "
الردّ علی بطلمیوس فی هیئة الفلک و الارض " در اختیار داشته است.
در میان این آثار،
نجاشی کتاب "
الآراء و الدیانات " را به عنوان کتاب بزرگی که دربردارندۀ علوم بسیاری است ستوده و یادآور شده که این کتاب را بر استادش،
شیخ مفید ، قرائت کرده است.
جز
فرق الشیعة ، هیچ یک از آثار نوبختی برجای نمانده، اما برخی از آثار او تا قرن هفتم موجود بوده است.
مسعودی ،
ابن جوزی ،
و
ابن ابی الحدید ،
در آثار خود، به مطالبی از کتاب "الآراء و الدیانات" اشاره کرده اند.
همچنین مسعودی،
خطیب بغدادی ،
و ابن جوزی
به کتاب
الردّ علی الغلاة اشاره و از آن نقل کرده اند.
ابن شهرآشوب نیز به مطالبی از
کتاب الامامة نوبختی
و کتابی دیگر از او،
که احتمالاً کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن بوده، استناد جسته است.
همچنین
ابن طاووس در قرن هفتم، "کتاب الآراء و الدیانات"، "استدراک نوبختی بر ردّیۀ ابوعلی جبائی بر منجمان"، و "الردّ علی بطلمیوس فی هیئه الفلک و الارض" نوبختی را در اختیار داشته است.
(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم ۱۴۰۴.
(۲) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، قاهره ۱۳۴۰.
(۳) ابن شهرآشوب محمد بن علی، متشابه القرآن، چاپ حسن مصطفوی، تهران ۱۳۲۸ ش.
(۴) ابن شهرآشوب محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، چاپ سید هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۷۹.
(۵) ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
(۶) ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، نجف ۱۳۶۸.
(۷) اقبال عباس، خاندان نوبختی، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۸) خطیب بغدادی احمد بن علی، تاریخ بغداد، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷.
(۹) ذهبی محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۰.
(۱۰) سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۱۱) طوسی محمد بن حسن، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۲) طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
(۱۳) مدرسی طباطبایی سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش.
(۱۴) مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، بیروت، بی تا.
(۱۵) مسعودی علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قم ۱۴۰۴.
(۱۶) احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
