سازمان ملل متحدمقر سازمان ملل متحد در ساختمان مخصوص در شهر نیویورک می‌باشد. امروزه بیش از ۱۹۰ کشور جهان عضو سازمان ملل متحد هستند که کشورهای عضو و موسسات وابسته در طول هر سال با تشکیل جلسات منظم در مورد امور بین‌الملل و امور اجرایی مربوط به آنها تصمیم‌گیری می‌کنند. سازمان ملل متحد دارای ۶ رکن اصلی مجمع عمومی، شورای امنیت، دبیرخانه، شورای اقتصادی و اجتماعی، شورای قیمومیت و دادگاه دادگستری بین‌المللی است. شورای امنیت قوی‌ترین نهاد سازمان ملل پنج عضو دائمی دارد که در تصمیمات این شورا حق وتو دارند. فهرست مندرجات۲ - مقر ۳ - زبان‌های رسمی ۴ - اهداف و اصول ۵ - اعضای سازمان ۵.۱ - اعضای اصلی ۵.۲ - اعضای جدید ۶ - تشکیلات ۶.۱ - شورای امنیت ۶.۲ - مجمع عمومی ۶.۳ - دیوان بین‌المللی دادگستری ۶.۴ - شورای اقتصادی و اجتماعی ۶.۵ - شورای قیمومت ۶.۶ - دبیرخانه و دبیرکل ۷ - عملکرد ۸ - ضرورت اصلاح و بازسازی ۹ - نتیجه‌گیری ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - مبانی تأسیسسازمان ملل متحد در پی کنفرانس‌های متعددی که بعد از جنگ جهانی دوم برگزار شد در طی کنفرانس سان‌فرانسیسکو در تاریخ ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵م، توسط ۵۱ کشور عضو رسما موجودیت پیدا کرد. که در سال ۲۰۰۶ میلادی تعداد اعضای آن ۱۹۲ کشور بوده است که اعضای آن تقریبا شامل همه‌ی کشورهایی می‌شود که از نظر بین‌المللی به رسمیت شناخته شده‌اند. بنابراین، فلسفه‌ی وجودی این سازمان از زمان تاسیس بر مبنای حل مناقشات مرزی منطقه‌ای و جهانی، بهینه‌سازی روابط بین‌الملل، احترام به حقوق انسانی، رفع تبعیض و ظلم قرار گرفته است. تا از یک طرف از بروز جنگ‌های جهانی همانند دو جنگ جهانی اول و دوم جلوگیری نماید و از طرفی صلح و امنیت عمومی را برقرار سازد. لذا این سازمان از آن جهت که در سطوح مختلفی از جمله حفظ صلح، توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی و ارائه‌ی خدمات فنی فعالیت دارد. یک سازمان چند منظوره جهانی به شمار می‌آید. [۱]
غفوری، محمد، سازمان‌های بین‌المللی، تهران، سمت، ۱۳۸۶، ص۸۴.
البته این سازمان با ناکامی‌هایی، مثل عدم توفیق در برقراری نظم بین‌المللی، نداشتن ضمانت اجرایی کافی در اجرای قواعد حقوق بین‌الملل و مشکلاتی دیگر روبرو بوده است که امیدواریم این سازمان بتواند در آینده بر مبنای هدف اصلی خود که همان برقراری حفظ صلح و امنیت بین‌المللی بوده است، گام‌های بلندی در مسیر پیشرفت دولت‌ها بردارد. به‌علت اهمیت این سازمان، به‌طور خلاصه به مبانی تأسیس آن اشاره می‌شود: ۱) منشور آتلانتیک ۱۹۴۱: در بخش آخر این منشور به لزوم ایجاد یک سیستم دائم امنیت دسته جمعی اشاره شده است. ۲) اعلامیه ملل متحد ۱۹۴۲: که توسط سران کشورهای آمریکا، انگلستان، شوروی و چین در واشنگتن امضاء شد؛ و بعداً به امضاء نمایندگان ۲۲ کشور از جمله ایران رسید. ۳) کنفرانس مسکو ۱۹۴۳: وزیران امور خارجه سه کشور آمریکا، شوروی، انگلستان در آن به لزوم تشکیل سازمان جهانی تأکید کردند. ۴) کنفرانس یالتا ۱۹۴۵: سران کشورهای آمریکا، شوروی و انگلستان برای آخرین بار تشکیل جلسه دادند و نظر نهائی خود را در مورد اساسنامه سازمان و هم‌چنین برقراری حق وتو برای کشورهای بزرگ اعلام کردند. ۵) کنفرانس سان‌فرانسیسکو ۱۹۴۵: این کنفرانس با شرکت نمایندگان ۵۰ کشور در سان‌فرانسیسکو تشکیل و در طی آن منشور ملل متحد تصویب شد. منشور یا اساسنامه سازمان ملل متحد، مشتمل بر یک مقدمه و ۱۱۱ ماده و یک ضمیمه ۷۰ ماده‌ای مربوط به اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری است. این منشور از نظر حقوقی نسبت به معاهدات بین‌المللی اولویت دارد. ۲ - مقر۳ - زبان‌های رسمیاین زبان‌ها که تمام اعلامیه‌های سازمان به این ۶ زبان رسمی منتشر می‌شوند، عبارتند از: چینی، روسی، انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی و عربی؛ اگر چه زبان رسمی دیوان بین‌المللی دادگستری، انگلیسی و فرانسوی است. ۴ - اهداف و اصول۱) حفظ صلح و امنیت بین‌المللی: مهمترین هدف سازمان ملل متحد، حفظ صلح و امنیت بین‌المللی است.سازمان برای حفظ امنیت و صلح بین‌المللی از طریق تشکیلات و راه کارهایی که دارد، حداقل مانع جنگ‌های جهانی می شود و صلح و دوستی را برای دولت‌ها به ارمغان می آورد؛ ۲) توسعه روابط دوستانه میان ملت‌ها، بر اساس احترام به اصل برابری حقوق و خود مختاری ملت‌ها؛ ۳) همکاری بین‌المللی در حل مسائل بین‌المللی که دارای جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و یا بشردوستانه است؛ ۴) مرکزیت سازمان: یکی از اهداف سازمان، ایجاد مرکزی جهت هماهنگی اقدامات ملت‌ها برای نیل به این اهداف مشترک است. تا از این اهداف اختلاف و تفسیرهای متفاوت نشود. برای رسیدن به این اهداف، اصولی در ماده‌ی ۲ منشور سازمان ملل بیان شده که عبارتند از: ۱: سازمان بر مبنای اصل برابری حاکمیت اعضاء کلیه‌ی اعضای آن قرار دارد. ۲: کلیه‌ی اعضا به منظور تضمین حقوق و مزایای ناشی از عضویت، تعهداتی را که به موجب این منشور بر عهده گرفته‌اند با حسن نیت انجام خواهند داد. ۳: کلیه‌ی اعضا اختلافات بین‌المللی خود را به وسایل مسالمت‌آمیز به طریقی که صلح و امنیت بین‌المللی و عدالت به خطر نیفتد، تصفیه خواهند کرد. (اصل حل اختلافات بین‌المللی به طرق مسالمت آمیز) ۴: کلیه‌ی اعضا در روابط بین‌المللی خود از تهدید به زور یا استعمال آن علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری و یا از هر روش دیگری که با مقاصد ملل متحد مغایرت داشته باشد، خودداری خواهند نمود. (اصل عدم تهدیدبه زور یا عدم استعمال آن) ۵: کلیه‌ی اعضا در هر اقدامی که سازمان بر طبق این منشور به عمل آورد به سازمان همه گونه مساعدت خواهند کرد و از کمک به هر کشوری که سازمان علیه آن احتیاطی یا قهری به عمل آورد، خودداری خواهند نمود. ۶: سازمان مراقبت خواهد کرد کشورهایی که عضو سازمان ملل متحد نیستند تا آنجا که برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی ضروری است بر طبق این اصول عمل نمایند. ۷: هیچ‌یک از مقررات مندرج در این منشور، ملل متحد را مجاز نمی‌دارد در اموری‌که ذاتا جزء صلاحیت‌های داخلی هر کشوری است دخالت نماید و اعضا را نیز ملزم نمی‌کند که چنین موضوعاتی را تابع مقررات این منشور قرار دهند، لیکن این اصل به اعمال اقدامات قهری پیش‌بینی شده در فصل هفتم لطمه وارد نخواهد کرد. [۲]
آقایی، سیدداوود، سازمان‌های بین‌المللی، تهران، نسل نیکان، ۱۳۸۲، ص۳۶۸.
۵ - اعضای سازماناعضای سازمان ملل به دو گروه تقسیم می‌شوند: ۵.۱ - اعضای اصلیاعضای اصلی کشورهایی هستند که اعلامیه ملل متحد را امضاء کرده و در کنفرانس سان‌فرانسیسکو شرکت و منشور سازمان را امضاء و تصویب کرده بودند. ۵.۲ - اعضای جدیداعضای جدید دولت‌هایی هستند که بعدا به عضویت سازمان ملل درآمدند و اهداف منشور را پذیرفتند، و این دولت‌ها به توصیه‌ی شورای امنیت، توسط مجمع عمومی به عضویت سازمان پذیرفته می‌شوند و دیوان بین‌المللی دادگستری شرایطی را برای این داوطلبان عضویت در نظر گرفته که اولا: باید یک دولت مستقل باشند؛ ثانیا: صلح‌جو باشند؛ ثالثا: تعهدات اساسنامه را بپذیرند و همین‌طور آماده‌ی انجام آن تعهدات باشند. [۳]
آقایی، سیدداوود، سازمان‌های بین‌المللی، تهران، نسل نیکان، ۱۳۸۲، ص۹۲.
۶ - تشکیلاتسازمان ملل متحد دارای ۶ رکن اصلی می‌باشد که عبارتند از: ۱: مجمع عمومی؛ ۲: شورای امنیت؛ ۳: دبیرخانه؛ ۴: شورای اقتصادی و اجتماعی؛ ۵: شورای قیمومیت؛ ۶: دادگاه دادگستری بین‌المللی. [۴]
موسی‌زاده، رضا، سازمان‌های بین‌المللی، تهران، میزان، تهران ۱۳۷۹، ص۹۹-۱۷۶.
و همین‌طور این سازمان دارای یک سری سازمان‌های فرعی و سازمان‌های تخصصی دیگری نیز می‌باشد.۶.۱ - شورای امنیتبر اساس ماده‌ی ۲۴ منشور سازمان، شورای امنیت (security council) از ارگان‌های اصلی این سازمان می‌باشد. که دارای ۱۵ عضو است، ۵ عضو دایم که عبارتند از، آمریکا، انگلیس، چین، روسیه و فرانسه و ۱۰ عضو غیردایم که به مدت ۲ سال توسط مجمع عمومی انتخاب می‌شوند. مسوولیت اصلی این شورا «حفظ صلح و امنیت بین‌المللی» است که از دو روش، مداخله‌ی مسالمت‌آمیز در حل اختلافات یا توسل به اقدامات جبری و تنبیهی استفاده می‌کند و شیوه‌ی تصمیم‌گیری در این شورا مبتنی بر حق وتوی اعضای دایم می‌باشد. ۶.۲ - مجمع عمومیمجمع عمومی (general assembly) سازمان ملل متحد، از نمایندگان همه‌ی کشورهای عضو تشکیل شده است و هر کدام از اعضای آن برای حل مسائل دارای یک رأی می‌باشند. طبق مفاد منشور سازمان عمده‌ترین وظایف و اختیارات این شورا عبارت است از: بررسی شور و توصیه در باب مسائل مهمی مثل صلح و امنیت، پذیرش اعضای جدید، مسایل بودجه‌ی سازمان، وظیفه‌ی انتخاباتی، سرپرستی دیگر ارکان سازمان و اصلاحات منشور را بر عهده دارد. ۶.۳ - دیوان بین‌المللی دادگستریدیوان بین‌المللی دادگستری (international court of justice) رکن قضایی سازمان ملل متحد می‌باشد، که مقر آن در لاهه پایتخت هلند است و این دیوان مرکب از ۱۵ قاضی که برای مدت ۹ سال از طرف شورای امنیت و مجمع عمومی انتخاب می‌شوند، این دیوان اختیار دارد نسبت به دعاوی که دول اقامه کنند تصمیم بگیرد و حکم صادر نماید و ملاک حکم دیوان قواعد بین‌المللی است. ۶.۴ - شورای اقتصادی و اجتماعیشورای اقتصادی و اجتماعی (Economic and social council) که دارای ۵۴ عضو می‌باشد و برای مدت سه سال از طرف مجمع عمومی انتخاب می‌شوند و هر کشوری دارای یک رأی است. از جمله وظایف این شورا بحث و بررسی در باب مسایل اقتصادی و اجتماعی، فرهنگی، تربیتی و بهداشتی، حقوق بشر و آزادی‌های سیاسی و همین‌طور ارتباط دادن موسسات تخصصی با سازمان ملل و هماهنگ نمودن فعالیت‌های آنها می‌باشد. ۶.۵ - شورای قیمومتهدف اصلی شورای قیمومت (trusteeship council)، کمک به پیشرفت ساکنان سرزمین‌های تحت قیمومت و توسعه‌ی فزاینده‌ی آن در جهت خودمختاری و استقلال این سرزمین‌ها بود و این شورا از پنج عضو دایم شورای امنیت تشکیل یافته است. با توجه به این‌که در حال حاضر سرزمین تحت قیمومت وجود ندارد، شورای قیمومت نظام‌نامه‌ی خود را تغییر داده و وظایف محوله‌ی آن به سایر ارگان‌های سازمان ملل به‌ویژه مجمع عمومی واگذار شده و فقط بر حسب ضرورت تشکیل جلسه می‌دهد. ۶.۶ - دبیرخانه و دبیرکلطبق ماده‌ی ۹۷ منشور سازمان «دبیرخانه از یک دبیرکل (secretariat and secretary) و آن تعداد پرسنل که سازمان لازم بداند تشکیل خواهد شد.» دبیرکل عالی‌ترین مقام سازمان ملل متحد است و ریاست دبیرخانه را بر عهده دارد. دبیرکل به پیشنهاد شورای امنیت و تصویب مجمع عمومی برای مدت ۵ سال انتخاب می‌شود و به‌طور کل دبیرکل در دو حیطه‌ی اداری و اجرایی باید وظایف خود را انجام دهد. [۵]
آقایی، سیدداوود، سازمان‌های بین‌المللی، تهران، نسل نیکان، ۱۳۸۲، ص۱۴۲-۹۶.
[۶]
مصفا، نسرین، راهنمای سازمان ملل متحد، تهران، وزارت امورخارجه، ۱۳۷۴، ص۳-۱۵.
۷ - عملکرداز زمان تاسیس سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵م تا به امروز که بیش از ۶۰ سال از عمر آن می‌گذرد درباره‌ی فعالیت‌ها و عملکرد این سازمان اختلاف نظرهای متفاوتی وجود دارد؛ این سازمان با توجه به اهدافش که در ماده‌ی ۱ منشور تصریح شده است، در زمینه‌ی مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به فعالیت می‌پردازد. اما با توجه به هدف حفظ صلح و امنیت بین‌المللی که مهمترین هدف سازمان ملل محسوب می‌شود بیشتر توجه شده است، و عملکرد این سازمان و اغلب با این هدف ارزیابی می‌کنند. طبق ماده‌ی ۲۴ منشور سازمان ملل، مسوولیت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی بر عهده‌ی شورای امنیت نهاده شده و این نهاد موظف است تمام تلاش خود را برای رسیدن به این هدف به‌کار گیرد، اما عملا این شورا در راستای اهداف ۵ عضو دایم این شورا خصوصا امریکا عمل کرده است و ابزاری برای رسیدن به اهداف این کشورها بوده است و وجود حق وتو مانعی بزرگ برای اتخاذ تصمیمات سریع و موثر بوده است و موجبات تضعیف سازمان را فراهم نموده است. [۷]
محمد ناصری و احمد ماجدی، سازمان ملل متحد، پیشینه‌ها و چالش‌های جهانی، تهران، نشر سازمان عقیدتی سیاسی ناجا، ۱۳۸۲، ص۹۲-۸۴.
در واقع آمریکا به همراه یک یا دو کشور متحد خود عمدتا قطعنامه‌هایی را که تجاوز، الحاق سرزمین‌ها، خلع سلاح، نادیده گرفتن حقوق بشر و محیط زیست را دربرداشته است به آنها رأی منفی داده است، برای نمونه می‌توان به تجاوز آمریکا به پاناما، تحریم اقتصادی علیه نیکاراگوئه، حمایت از اسرائیل در تجاوز به سرزمین‌های اشغالی، و اقدام نظامی آمریکا در حمله به عراق و افغانستان و کشتار مسلمانان در بوسنی و هرزگوین اشاره کرد. که تنها نمونه‌های از این موارد می‌باشند. [۸]
غفوری، محمد، سازمان‌های بین‌المللی، تهران، سمت، ۱۳۸۶، ص۲۰۴-۱۹۸.
۸ - ضرورت اصلاح و بازسازیبا توجه به تحولات جامعه بین‌المللی، لزوم اصلاح و تجدید نظر در قواعد حاکم بر این سازمان همواره وجود داشته است و با افزایش تعداد دولت‌ها و تغییر موازنه قدرت بین دولت‌ها وجود تغییراتی را در این سازمان ضرورتی‌تر می‌سازد. نخستین تلاش‌هایی که برای اصلاح ساختار سازمان ملل متحد صورت گرفت در سال ۱۹۴۷م بود، اما اصلاحات بعدی‌تر در زمان ریاست آقای کوفی عنان بود که وی یک هیأت عالی رتبه‌ی ۱۶ نفره را مامور بررسی اصلاحات لازم در سازمان ملل متحد نمود. هیأت مذکور گزارش خود را تحت عنوان «تهدیدات، چالش‌ها و تغییر، دنیایی امن‌تر: وظیفه‌ی مشترک ما» در ۲ دسامبر ۲۰۰۴م منتشر می‌نماید، آقای کوفی عنان با تکیه بر گزارش مذکور، گزارش خود را تحت عنوان «برای آزادی بیشتر: به سوی توسعه، امنیت و حقوق بشر» در ۲۱ مارس ۲۰۰۵م منتشر کرد و برای نظر دولت‌ها تقدیم مجمع عمومی نمود، و مجمع بعد از بررسی آن، اقدام به انتشار یک بیانیه مبنی بر لزوم اصلاحات در سازمان را نمود که نتیجه‌ی آن منجر به موارد زیر گردید: ۱: تأسیس شورای حقوق بشر (جایگزین کمیسیون حقوق بشر)؛ ۲: تاسیس کمیسیون صلح‌سازی؛ ۳: طرح «مسئولیت حمایت» در موارد جنایات علیه بشریت، نسل‌کشی و جنایات جنگی. [۹]
موسی‌زاده، رضا، سازمان‌های بین‌المللی، تهران، میزان، تهران ۱۳۷۹، ص۱۱۵-۱۱۴.
البته مهمترین اصلاح در سازمان ملل متحد، تغییر در ساختار شورای امنیت می‌باشد، که دولت هنوز موفق به انجام اصلاح در این مورد نشده‌اند.۹ - نتیجهگیریبا وجود دولت‌های مختلفی که عضو سازمان ملل می‌باشند و با توجه به منافع متفاوت هر کدام از این دولت‌ها که دارا می‌باشند تصور سازمانی با سرعت و قاطعیت و مطابق اصول مشخص و تعیین شده تا حد زیادی غیرواقعی است. نمی‌توان تصور کرد که این سازمان در برخورد با بحران‌های مختلف به‌گونه‌ی یکسان اقدام کند و با اعمال فشار زیادی که قدرت‌های بزرگ در این سازمان دارند و ضمانت اجرایی ضعیفی که این سازمان از آن برخوردار است، نمی‌تواند در حل مسائل بین‌المللی به‌طور موفق عمل کند. بنابراین تا زمانی که قدرت این سازمان در انحصار تعداد معدودی از کشورها می‌باشد و نقش اصلی را این کشورها با داشتن حق وتوی خود بازی می‌کنند، دیگر جایی برای نقش دیگر دولت‌ها در حل مسائل بین‌المللی باقی نخواهد ماند و این سازمان ابزاری می‌شود برای رسیدن به اهداف این کشورها به‌گونه‌ای که امام (رحمة‌الله‌علیه) درباره‌ی نقش این سازمان می‌فرمایند: «سازمان ملل در خدمت ابرقدرت‌ها و برای بازی دادن کشورها است.» [۱۰]
خمینی، روح‌الله، صحیفه نور، ج۱۳، ص۶۸، مجموعه رهنمودهای امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۱.
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سازمان ملل متحد»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۷/۲۶. • سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سازمان ملل متحد»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۷/۲۶. رده‌های این صفحه : حقوق بین‌الملل عمومی | روابط بین الملل | سازمان ملل متحد | سازمان‌های بین‌المللی | مباحث حقوقی | مباحث علوم سیاسی
|