شیخ محمدبرهان‌الدین غریببرهان الدین غریب، شیخ محمد، مرید و خلیفه ممتاز خواجه نظام الدین اولیا (متوفی ۷۲۵) و عارف معروف سلسله چشتی بوده است. ۱ - تولد، اساتید و خصوصیات برهان الدین غریبدر هانْسی (در اتراپرادش کنونی) در ۶۵۴ به دنیا آمد.کتاب قدوری را نزد عمویش خواند و کتاب نافع را از بر کرد و فقه و تفسیر و حدیث را فرا گرفت. [۱]
صباح الدین عبدالرحمان، بزم صوفیه، ج۱، ص۲۷۹، اعظم گره.
برادر بزرگش، شیخ منتخب الدین (متوفی ۶۵۹) ملقب به زر زرین زربخش، خلیفه شیخ فریدالدین گنج شکر (متوفی ۶۶۴) بود و به حکم او برای ارشاد خلق به دیوگیر رفته بود. [۲]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، ج۱، ص۳۲۰، کانپور.
برهان الدین غریب در زهد و تقوی و کثرت بُکا در میان مریدان خواجه نظام الدین اولیا مقام خاصی داشت [۳]
محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء، ج۱، ص۲۸۸، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
و به سماع هم علاقه فراوان پیدا کرده بود.در وجد و سماع راه و رسم ویژه‌ای داشت، ازاینرو پیروانش، که از مریدان خواجه نظام الدین بودند، برهانی خوانده می‌شدند.خلفا و مریدان خواجه نظام الدین، و فضلای آن دوره و شاعرانی مانند امیرخسرو دهلوی (متوفی ۷۲۵) و امیرحسن علای سجزی دهلوی، با او محشور و مأنوس بودند. [۴]
محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء، ج۱، ص۲۸۸ـ۲۸۹، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
شیخ نصیرالدین محمود چراغ دهلی (متوفی ۷۵۷)، خلیفه ارشد خواجه نظام الدین اولیا، بوده است.
۲ - سرگذشت برهان الدین غریبهنگام تحصیل در دهلی، در منزل شیخ برهان الدین اقامت داشت. [۵]
محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء، ج۱، ص۲۸۹، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
برهان الدین غریب که مسئول آشپزخانه خانقاه خواجه نظام الدین اولیا بود [۶]
نثار احمد فاروقی، نقد ملفوظات، ج۱، ص۱۷۲، دهلی ۱۹۸۹.
به سبب علاقه و احترام به مرشد خود، تا هنگام مرگ هیچگاه به غیاث پور، محل خانقاه مرشدش، پشت نکرد. [۷]
محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء، ج۱، ص۲۸۸، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
با اینهمه یک بار میان آن دو، رنجشی پدید آمد که در پی آن، او را از خانقاه بیرون کردند.امّا پس از مدت کوتاهی به توصیه امیر خسرو دهلوی، خواجه نظام الدین اولیا وی را بخشید و به او اجازه تجدید بیعت داد. [۸]
محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء، ج۱، ص۲۸۹ـ۲۹۱، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
خواجه نظام الدین، به اصرار مریدان و خلفای خود، او را خلیفه خویش کرد. [۹]
محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
برهان الدین پس از مرگ مرشدش، از مردم بیعت می‌گرفت.او به دیوگیر (در هند جنوبی) رفت ولی طولی نکشید که در خلدآباد (در ایالت مهاراشترا) به سال ۷۳۰ درگذشت [۱۰]
نثار احمد فاروقی، نقد ملفوظات، ج۱، ص۸۷، دهلی ۱۹۸۹.
و همان‌جا دفن شد. [۱۱]
محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء، ج۱، ص۲۹۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۱۲]
عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرار الابرار، ج۱، ص۹۴، دهلی.
به گفته صاحب شجره چشتیه، وفات وی در ۷۴۱ بوده است. [۱۳]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، ج۱، ص۳۴۸، کانپور.
او اولین عارف چشتی است که به دکن رفت و در آن‌جا طریقت چشتیه را رواج داد. [۱۴]
نثار احمد فاروقی، نقد ملفوظات، ج۱، ص۲۶۰، دهلی ۱۹۸۹.
خانقاهش در دکن مرجع خلایق بود.پادشاهان دکن هم به او معتقد بودند.او از طرف علاءالدین حسن بهمنی (حک: ۷۴۸ـ۷۵۹) که بعدها به دست شیخ زین الدین، خلیفه معروف او، بیعت کرد [۱۵]
نثار احمد فاروقی، نقد ملفوظات، ج۱، ص۲۶۰، دهلی ۱۹۸۹.
ده من نقره و پنج من طلا برای ثواب میان نیازمندان توزیع کرد. [۱۶]
محمد قاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۲، ص۲۷۷، ج ۲، نولکشور ۱۲۸۱.
شهر برهانپور، در ایالت مادیاپرادش، به نام او آباد شده است. [۱۷]
عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرار الابرار، ج۱، ص۹۴، دهلی.
۳ - نقل سخنان و کرامات برهان الدین غریبخواجه حمّادبن عماد کاشانی، سخنان او را به نام احسن الاقوال [۱۸]
نثار احمد فاروقی، نقد ملفوظات، ج۱، ص۲۰۶، دهلی ۱۹۸۹.
گردآورده که متضمّن برخی رویدادهای زندگی شیخ فریدالدین گنج شکر و خواجه نظام الدین اولیاست که در آثار دیگر نیامده است. [۱۹]
نثار احمد فاروقی، نقد ملفوظات، ج۱، ص۹۹، دهلی ۱۹۸۹.
علاوه بر این، مجدالدین برادر خواجه حمّاد کاشانی، سخنان و کرامات شیخ برهان الدین را در دو کتاب دیگر، به نامهای غرائب الکرامات و بقیة الغرائب [۲۰]
نثار احمد فاروقی، نقد ملفوظات، ج۱، ص۸۶، دهلی ۱۹۸۹.
نقل کرده و خواجه رکن الدین دبیر نیز سخنان او را در نفائس الانفاس گرد آورده است.همچنین یکی از مریدان شیخ زین الدین شیرازی از خلفای شیخ برهان الدین به نام شیخ حسین سخنان وی را در کتابی گرد آورده و هدایت القلوب نامیده است. [۲۱]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، ج۱، ص۳۴۸، کانپور.
۴ - برهان الدین غریب همان برهان الدین ساویگفتنی است که برهان الدین غریب ظاهراً همان برهان الدین ساوی است که مؤلف نزهة الخواطر [۲۲]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۲، ص۱۵، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
او را در زمره مشایخ قرن هشتم آورده است.
۵ - فهرست منابع(۱) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۹. (۲) غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، کانپور. (۳) صباح الدین عبدالرحمان، بزم صوفیه، اعظم گره. (۴) عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرار الابرار، دهلی. (۵) نثار احمد فاروقی، نقد ملفوظات، دهلی ۱۹۸۹. (۶) محمد قاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج ۲، نولکشور ۱۲۸۱. (۷) محمدبن مبارک میرخورد، سیرالاولیاء، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۸) خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، دهلی. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «شیخ محمدبرهان‌الدین غریب»، شماره۱۱۱۴. |