عقاید معتزله (وعد و وعید)از مسائل مرتبط با مبانی اصلی معتزله، مساله وعد وعید خداوند نسبت به بندگان است. این اصل با توجه به تعریف کافر، مشرک، مومن، فاسق، عذاب و عفو خداوند مطرح می‌شود. معتزله با تعاریف خود به این اصل تمسک ورزیده‌اند. ۱ - معنای وعد و وعیدوعد به معنای نوید پاداش و وعید به معنای تهدید به عذاب است. [۱]
فیومی المقری، احمد بن محمد بن علی، المصباح المنیر، قاهره، دارلحدیث، الطبعه الاولی، ۱۴۲۱ ه – ۲۰۰۰م، ۱مجلد، ص۳۹۵.
خداوند در قرآن کریم در موارد متعدد به مؤمنان وعده پاداش و نعمت بهشتی و به کفار، مشرکین و منافقین وعده جهنم داده است و نیز در برابر ارتکاب برخی گناهان تهدید به عذاب الیم و جهنم نموده است. مانند:۱- فاما الذین کفروا فاعذبهم عذابا شدیدا فی الدنیا و الآخرة و ما لهم من ناصریناما کسانی که کفر ورزیدند به عذابی شدید در دنیا و آخرت گرفتارشان کنم و برای ایشان کمک رسانی نیست. ۲- بشر المنافقین بان لهم عذابا الیما به منافقین بشارت بده که عذاب دردناک برای ایشان است. ۳- و ان الذین لا یؤمنون بالآخرة اعتدنا لهم عذابا الیما. کسانی که به آخرت ایمان نمی‌آورند برایشان عذابی دردناک آماده نمودیم. سوالی که در این زمینه بین فرق مختلف مطرح می‌شود این است که آیا این وعده و وعیدها با شرائط خاصی عملی می‌شود و یا اینکه اراده الهی بدون شرائط دیگر به تحقق این امور تعلق گرفته است؟ [۵]
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۵، ص۳۳۲.
۲ - لزوم تحقق وعد و وعیددیدگاه مذاهب کلامی در این مساله بستگی به مبانی پذیرفته شده عقلی و اعتقادی ایشان دارد. اعتقاد به حسن و قبح عقلی و شناسائی مصادیق خوب و بد توسط عقل، مبانی معتزله برای پاسخ به این مساله را تشکیل می‌دهد. معتزله مدعی است که وعد و وعید الهی محقق می‌شود؛ زیرا تخلف و عدم تحقق وعده و وعید ظلم است. در نتیجه همانطور که تحقق وعده‌ها حتمی و ضروری است تحقق وعید نیز ضروری می‌نماید. [۶]
مطهری، مرتضی، درسهایی از عقاید، بی تا، ص۳۹.
۲.۱ - دلایل مسئلهمعتزله چهار دلیل برای ادعای خود آورده‌اند: [۷]
مطهری، مرتضی، درسهایی از عقاید، بی تا، ص۳۹.
۱. ایشان معتقدند که تخلف خداوند از تحقق تهدیدات، خلف وعده محسوب می‌شود و این ناشی از عدم علم و حکمت خداوند به امور می‌شود که محال است. در نتیجه تحقق یافتن تهدیدات الهی ضروری است؛ همانطور که تحقق وعده‌های الهی برای مؤمنان ضروری است و تخلف در این امور نیز برخلاف علم و حکمت خداوند است. ۲. در تحلیلی دیگر، معتزله بر این باور است که تخلف خداوند از انجام نویدها و کیفرها قبیح محسوب می‌شود. زیرا تخلف موجب کذب کلام الله می‌شود که قبیح است در حالی که طبق مبانی معتزلی خداوند مرتکب افعال قبیح نمی‌شود. در نتیجه به ضروری بودن تحقق وعد و وعید الهی حکم می‌کنند. [۹]
معروف الحسینی، هاشم، الشیعة بین الاشاعرة والمعتزلة، بی تا، ص۲۲۸.
۳. باور معتزله در مورد عدل الهی مانع از اعتقاد به امکان تخلف خداوند از وعده و وعیدهای اوست. زیرا ایشان تخلف از انجام نویدها و کیفرها را مصداق ظلم دانسته در حالی که ساحت الهی را از این نسبت به دور می‌دانند. ۴. اگر وعید محقق نشود مردم بر ارتکاب گناه تحریک می‌شوند. [۱۰]
معروف الحسینی، هاشم، الشیعة بین الاشاعرة والمعتزلة، بی تا، ص۲۲۸.
در ضمن معتقدند گناهکارانی که توبه نکرده‌اند در جهنم جاوید خواهند بود ولی عذابشان از عذاب کفار کمتر است. معنی سخن این است که مغفرت و عفو الهی بدون توبه محال است. [۱۲]
مطهری، مرتضی، درسهایی از عقاید، بی تا، ص۳۹.
[۱۳]
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۸، ص۳۷۰.
نظر معتزله در برابر نظریه افراطی مرجئه می‌باشد. این دسته از اهل سنت بدون توجه به حسن و قبح عقلی و مفهوم عدل الهی تحقق تهدیدات خداوند در مورد گناهکاران را انکار می‌کنند. ۳ - نقد دیدگاه معتزلهدر فرهنگ اعتقادی شیعه که برخاسته از قرآن و کلام معصومین (علیهم‌السّلام) است بطور صحیح از این مساله در دو بخش جواب داده شده است. ۱. نوید (وعده) الهی برای مؤمنان است شیعه، تحقق نوید الهی را ضروری دانسته و امکان تخلف در این مورد را مخالف با عدل و حکمت خداوند دانسته با این حال فضل و رحمت خداوند را در تحقق وعده‌های الهی بی تاثیر نمی‌داند. [۱۴]
مطهری، مرتضی، درسهایی از عقاید، بی تا، ص۳۹.
[۱۵]
معروف الحسینی، هاشم، الشیعة بین الاشاعرة والمعتزلة، بی تا، ص۲۲۹.
[۱۶]
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت - لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۵، ص۳۳۵.
۲. تهدیدات (وعید) الهی است نسبت به کفار و مشرکین و منافقین تحقق تهدیدات بلاشک ضروری است و تخلف در این موارد را تخلف از وعده و مصداقی از قبح برشمرده‌اند. [۱۷]
معروف الحسینی، هاشم، الشیعة بین الاشاعرة والمعتزلة، بی تا، ص۲۲۹.
زیرا خداوند می‌فرماید:ان الله لا یغفر ان یشرک به؛ (خداوند هرگز شرک را نمی‌آمرزد) . برخی گناهان بدون توبه مورد عفو الهی واقع نمی‌شود. مانند قتل عمدی و ظالمانه و ادعای امامت به ناحق و شرب خمر و... اما نسبت به گناهان دیگر از سوی مسلمان و مستضعفین (با توجه حکمت و علم خداوند و نیز نوع گناه و اعتقادات مرتکبین گناه) در صورتی که به کفر و شرک نرسد، تحقق وعید در این مورد، حق خداوند قلمداد شده و تحقق و عدم تحقق آن منوط به اراده خداوند بر اساس علم و حکمت الهی و... است. خداوند می‌فرماید: و یغفر مادون ذلک لمن یشاء، (ومی آمرزد گناهان کمتر از شرک را برای کسی که اراده کند) . بدیهی است در صورت انجام وعید، ظلمی واقع نشده و در صورت عدم تحقق وعید و شمول عفو الهی علاوه بر اینکه قبیح نبوده، بر خلاف علم، حکمت و عدل الهی نیز نمی‌باشد. در واقع خداوند برخی را بر اساس اراده و حکمت خویش می‌آمرزد؛ در حالی که ظلم و گناه نموده‌اند و این خلف وعید، علاوه بر اینکه قبیح نیست بلکه نیکو نیز می‌باشد. [۲۱]
معروف الحسینی، هاشم، الشیعة بین الاشاعرة والمعتزلة، بی تا، ص۲۲۹.
۴ - موضع اهل بیتدر محضر امام رضا (علیه‌السّلام) از عقیده معتزله بحث شد که معتقدند گناهان کبیره بخشیده نمی‌شود. امام (علیه‌السّلام) در رد عقیده معتزله فرمودند: امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند که قرآن برخلاف این نظر معتزله نازل شده است؛ چرا که خداوند می‌فرماید: [۲۲]
حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السّلام)، ۱۴۰۹ هجری قمری، ۲۹ جلدی، ج۱۵، ص۳۳۶.
ان ربک لذو مغفره للناس علی ظلمهم یقینا پروردگارت برای مردم باوجود ظلم ایشان دارای مغفرت است.۵ - ضعف مبنای معتزلهمعتزله در مساله وعید با تکیه بر یک معرفت عقلی (حسن و قبح) جواب داده است اما غافل از اینکه معارف عقلی و مفاهیم مختلف شرعی می‌توانند در مساله تاثیرگذار باشند. احاطه بر جمیع مبانی و نسبت سنجی صحیح بین مفاهیم عقلی و شرعی و ارتباط جهات یک مساله با امور مختلف اعتقادی تماما در تحلیل صحیح یک مساله تاثیرگذار است. ۶ - پانویس۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عقائد معتزله و نقد آن ((وعد و وعید))»، تاریخ بازیابی ۲۳/۱/۱۳۹۵. رده‌های این صفحه : عقاید معتزله | فرق و مذاهب | کلام اسلامی | مذاهب کلامی اهل سنت | معتزله | مقالات پژوهه | وعده های الهی
|