زمان تقریبی مطالعه: 20 دقیقه
 

فرقه اشعریه




توجیه عقاید متناقض، از خواص برخی فرق است که برای برون رفت از بن بست تناقض و تضاد بکار می‌رود. این دفع تناقض با جانبداری از برخی عقاید و مخالفت با مبانی عقیده دیگر امکانپذیر است. مکتب و عقیده اشعری برای توجیه تناقضات مکتب اهل حدیث است. این مکتب با جانبداری از مکاتب اهل حدیث به مخالفت گسترده با عقاید معتزله می‌پردازد. با بازخوانی برخی عقاید اشعری، مکتب اشعری معرفی می‌شود.


۱ - موسس اشعریه


ابوالحسن علی بن اسماعیل بن اسحاق اشعری به سال ۲۶۰ در بصره به دنیا آمد.
[۱] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴ ص۲۶۳، بیروت، دارالملایین، ۱۹۸۰، ۸ جلدی.    
او از فرزندزادگان ابوموسی اشعری است.
[۲] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴ ص۲۶۳، بیروت، دارالملایین، ۱۹۸۰، ۸ جلدی.    
[۳] سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۲۶۷.    
شهرستانی در ملل و نحل هماهنگی اعتقادی (مساله جبر) بین ابوموسی اشعری و ابوالحسن اشعری را اتفاق عجیب می‌شمرد.
[۴] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۴، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    


۲ - حیات علمی


وی در ابتدا برای فراگیری علم فقه و کلام وارد بغداد شد و حدیث و فقه و اصول معتزلی را نزد اساتیدی چون زکریاء ساجی و ابواسحاق مروزی و ابوعلی جبایی آموخت.
[۵] سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۲۶۷.    
[۶] ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱ص ۲۳.    
او در مکتب کلامی معتزله بسیار موفق بود اما پس از مدتی از مخالفین معتزله شد. وی با رجوع به مکتب عبدالله بن سعید بن کلاب بصری شروع به رد معتزله نمود.
[۷] صلابی، علی محمد، السیره الزنکیه ج۲ ص۴۳۰.
تا جائی که بکر صیرفی می‌گوید: افکار معتزله رفیع بود تا زمانی که ابوالحسن اشعری با شمشیر تفکراتش آنها را نابود نمود.
[۸] سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۲۶۷.    

این در حالی بود که اشعری زمان بسیاری از عمر خویش را در مکتب عبدالله بن کلاب می‌گذراند. همچنین وی روزگاری از عمر خویش را در اعتقاد به مکتب حسن بصری گذرانده است.
[۹] منتظری، حسینعلی، نهایه الاصول، تقریر بحث البروجردی، ص۷۷.    
اما بعد از این دوباره تحول اعتقادی به اشعری روی آورد و کاملا به مذهب اهل حدیث که مشهور به مذهب سنت و جماعت بود روی آورد و با تلاش به تبیین عقلی مکتب اهل حدیث پرداخت و همین اندیشه را به عنوان مکتب اشعری یا اشاعره رونق داد. اما این روش چیزی جز تقریر مکتب اهل حدیث و تفکرات احمد حنبل و مخالفت با مکتب معتزله و دیگر مکاتب نبود.
[۱۰] صلابی، علی محمد، السیره الزنکیه ج۲ ص۴۳۰.

گفته شده است که او در اواخر عمر از مکاتب کلامی دست کشیده و به مذهب اهل سنت و حدیث گرایش کاملی نشان داده است و به علم کلام بی اعتنائی نموده است.
[۱۱] صلابی، علی محمد، دولة الموحدین، ص۵۶.
وی در هنگام مرگش نظرات اهل حدیث را تلقین می‌کرده چنانکه زاهر بن احمد سرخسی نقل می‌کند که اشعری قبل از مرگش مرا نزد خود خواند و گفت تو را شاهد می‌گیرم بر اینکه من احدی از اهل قبله را کافر نمی‌دانم؛ زیرا تمام اهل قبله به معبود واحدی اشاره می‌کنند و تمالم اختلافاتشان لفظی است.
[۱۲] عطار، فرحان، تسهیل الوصول لفوائد سیر اعلام النبلاء، ص۷۳.

او به صراحت بیان می‌کند که با مکاتب معتزلی و قدری و مرجئه و حروری و... مخالف است و دیانت خود را تمسک به قرآن و سنت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و روایات صحابه و تابعین و بزرگان حدیث و نظرات احمد حنبل اعلام می‌دارد.
[۱۳] صلابی، علی محمد، دولة الموحدین، ص۵۶.
[۱۴] صلابی، علی محمد، السیره الزنکیه ج۲ ص۴۳۰.
با این همه وی برخی نظریات حنابله را مخدوش می‌دانست و به همین جهت حنابله وی را تکفیر نمودند تا اینکه به دلیل ترس از تخریب قبر وی توسط حنابله، قبرش را مخفی می‌کنند.
[۱۵] قمی، شیخ عباس، الکنی والالقاب، ج۱ ص۴۷، ۳جلدی.    

ابوالحسن اشعری بعد از فراز و نشیبهای اعتقادی و کلامی در سال ۳۲۴ یا ۳۲۰ در بغداد دار فانی را وداع می‌کند.
[۱۶] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴ ص۲۶۳، بیروت، دارالملایین، ۱۹۸۰، ۸ جلدی.    
[۱۷] ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱ص ۲۳.    

درمورد تصنیفات وی به ۳۰۰ کتاب اشاره نموده‌اند که از جمله می‌توان مواردی را ذکر نمود :
[۱۸] ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱ص ۱۲۶.    


۳ - آثار اشعری


۱. امامة الصدیق
۲. الرد علی المجسمة
۳. مقالات الاسلامیین
۴. الابانة عن اصول الدیانة
۵. رسالة فی الایمان
۶. مقالات الملحدین
۷. الرد علی ابن الراوندی
۸. خلق الاعمال
۹. الاسماء والاحکام
۱۰. استحسان الخوض فی الکلام
۱۱. اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع

۴ - عقاید اشاعره


او در کتب خویش نظرات اهل سنت و حدیث را ثابت می‌کند و در کنار ادله نقلی از ادله عقلی کمک می‌گیرد. از جمله عناوین مهم کلامی که اشاعره به اثبات آن پرداخته‌اند می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:
[۱۹] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۰، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
[۲۰] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۹، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
[۲۱] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۱۵۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
[۲۲] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۵، ص۸۲، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
[۲۳] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۵، ص۲۹۶، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.
[۲۴] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۱، ص۹۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
[۲۵] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۳۱، ص۸۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
[۲۶] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۶۶، ص۱۳۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
[۲۷] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار ج۶۶، ص۱۳۵، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
[۲۸] حلی، حسن بن یوسف، الالفین، ص۲۸، قم، انتشارات دار الهجرة، ۱۴۰۹ هجری قمری، یک جلدی.
[۲۹] حلی، حسن بن یوسف، الالفین، ص۳۵، قم، انتشارات دار الهجرة، ۱۴۰۹ هجری قمری، یک جلدی.
[۳۰] نباطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، ج۱، ص۲۲، نجف، چاپ کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۴ هجری قمری، ۳ جلد در یک مجلد.    
[۳۱] نباطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، ج۱، ص۴۰ نجف، چاپ کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۴ هجری قمری، ۳ جلد در یک مجلد.    
[۳۲] نباطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، ج۲، ص۷۳، نجف، چاپ کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۴ هجری قمری، ۳ جلد در یک مجلد.
[۳۳] جزائری، سید نعمت الله، قصص الانبیاء (علیهم‌السلام)، ص۲۱، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری)، یک جلدی.
[۳۴] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۴۷، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۳۵] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۵۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۳۶] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۳۷] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۴، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۳۸] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۵، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۳۹] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۷۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۰] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۷۲، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۱] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۳، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۲] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۳] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۴، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۴] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۶، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۵] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۸، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۶] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۷] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۲۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۸] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۳۳، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۴۹] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۳۷، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۵۰] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۴۲، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۵۱] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۷۰، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۵۲] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۳۷۷، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۵۳] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۳۸۵، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۵۴] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۴۰۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۵۵] عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل والتوالی، ج۱ ص۴۱۲.
[۵۶] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۴- ۱۰۲، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    

۱. جواز رویت خداوند .
۲. قدم کلام خدا .
۳. اثبات صفات ازلی زائد بر ذات.
۴. اثبات صفات خبری برای خدا.
۵. جواز نسبت قبایح (افعال قبیح) به خدا.
۶. استحاله تعلیل افعال خدا به غرض.
۷. اثبات کلام نفسی .
۸. جبری و کسبی بودن افعال انسان.
۹. انکار حسن و قبح عقلی .
۱۰. جایز بودن تکلیف به غیر مقدور.
۱۱. تمام تکالیف، تکلیف به غیر مقدور است.
۱۲. ثبوت امامت با اختیار و اتفاق نظر.
۱۳. ایمان نزد اشاعره فقط امری قلبی است و نزد ابوالحسن اشعری فقط امری عملی است.
۱۴. مرتکب گناهان کبیره، مؤمن فاسق است.
۱۵. انحصار عصمت در انبیاء به زمان نبوت .
۱۶. بعثت انبیاء در هر زمان ضروری نیست.
۱۷. قریشی بودن ازشرائط امامت .
۱۸. ابوالحسن اشعری ترتیب خلفاء را به ترتیب افضلیت می‌داند.
۱۹. جواز عذاب شدن اطفال مشرکین.
۲۰. جواز عذاب بندگان بدون جرم و گناه .
۲۱. وجوب شناخت خدا و امامت سمعی است نه عقلی.
۲۲. منع استحقاق عقاب و ثواب بر معصیت و اطاعت .

۵ - توضیح عقاید اشعری


اکنون به توضیح بیشتر برخی عقاید و ادله آن در مکتب اشاعره می‌پردازیم.

۵.۱ - روئیت خداوند



دلیل بر امکان روئیت خداوند
اعتقاد به امکان رویت خداوند را با دو دلیل بیان می‌کند:
دلیل عقلی: هر موجودی روئیت می‌شود؛ زیرا شرط دیدن، موجود بودن است و خداوند نیز خارج ازموجودات نیست و در نتیجه او را می‌توان دید.
دلیل نقلی: ایشان برخی آیات را دیل روءیت خداوند می‌دانند: مانند آیه شریفه "وجوه یومئذ ناضرة الی ربها ناظرة".
[۵۷] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۰، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰جلدی.    
[۵۸] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۱۰۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    


۵.۲ - صفات ازلی خداوند


اشاعره بر خلاف معتزله و اهل حدیث معتقد هستند که صفات ازلی خداوند مانند علم و قدرت و حیات و بقاء در واقع قائم به ذات هستند ولی نه عین ذات الهی می‌باشند و نه زاید بر آن. یعنی در عین اینکه این صفات قیامشان با ذات خداست ولی عین ذات نیستند و در عین اینکه این صفات عین ذات نیستند زاید و مغایر با ذات نیز نیستند و به عبارتی خداوند را قائم به بقاء و قادر به قدرت و زنده به حیات و عالم به علم می‌دانند.
[۵۹] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۹، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰جلدی.    
[۶۰] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۴، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۶۱] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۴ بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    


۵.۳ - صفات خبریه


در ظاهر برخی آیات، صفاتی به خداوند سبحان نسبت داده شده است مانند: ید، وجه، استوا بر عرش ... اشاعره معتقدند که خداوند طبق این ظواهر دارای این صفات است و ازسوئی نظر و تاویل را دراین موارد قبول نداشته و معتقدند که باید درباره این آیات سکوت کرد.

۵.۴ - قدم کلام الله


اشعری معتقد است که کلام الهی دارای دو منزلت است:
۱. کلام نفسی
۲. کلام لفظی .
آن چه قدیم است کلام نفسی است که در حقیقت کلام نبوده بلکه وسیله اظهار و ابراز کلام است و هیچ حرفی در آن نیست بلکه مدلول و نفس کلام است و آن چه حادث است همین الفاظ قرآن می‌باشد.
[۶۲] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۱۵۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰جلدی.    
[۶۳] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۵۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۶۴] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۶۵] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۵، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    


۵.۵ - جبر


در نظر اشاعره، قدرت و اراده را خداوند در بشریت ایجاد نموده است و بندگان هیچ اختیار ندارند و تمام افعال و اعمال انسان اعم از نیک و بد همه مخلوق خداست و انسان در انجام دادن آن مجبور است؛ این قدرت و اراده خدا با عمل انسان نزدیک شده است و این نزدیکی را کسب می‌نامند: یعنی کارهای انسان را که خود هیچ قدرتی بر انجام یا ترکش ندارد با اراده خداوند مقارن شده است و این لطف خداوند است که کار انسان را مقارن با ارادة خویش کرده است.
[۶۶] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۵، ص۸۲، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰جلدی.    
[۶۷] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۸، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۶۸] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۲۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۶۹] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۵-۹۶، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    


۵.۶ - افعال خدا


اشاعره منکر حسن و قبح عقلی در افعال خداوند می‌باشند و معتقدند کار خوب آن است که خدا خوب بداند و کار ناپسند آن است که خداوند نهی فرماید و خداوند چون اوامر و نواهیش بر غرضی مترتب نیست می‌تواند مؤمن را به جهنم و کافر را به بهشت ببرد.
[۷۰] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۷۲، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۷۱] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۳، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۷۲] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۷۳] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۴، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
[۷۴] حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۳۷، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    


۶ - جایگاه اشعریه


جایگاه فرقه نزد مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام)
گرچه ابوالحسن اشعری بنیانگذار مکتب اشاعره در دوران غیبت صغری می‌زیسته است اما همانطور که بیان شد مبانی و نظریات اهل حدیث را تقریر می‌کند و به همین دلیل پیشاپیش بطلان عقاید اهل حدیث از اهل سنت توسط اهل بیت (علیهم‌السلام) شامل مکتب اشاعره نیز می‌شود. مسائل مختلفی که اشاعره در باب خداشناسی و نبوت و امامت و مبانی شناخت به آن معتقد هستند به راحتی در مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) رد و نقض شده و همانطور که می‌دانیم راه شناخت صحیح دین و معارف جز از طریق مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) امکان ندارد و همچنین این مکتب از نقد علماء تشیع نیز بی نصیب نمانده است.

۷ - گسترش اشعریه


مبارزه بی امان اهل حدیث با معتزله و عقل گرائی، کمبود مباحث عقلی را در حوزه معرفت شناسی اهل سنت ایجاد نمود ولی با مطرح شدن عقل گرائی اشعری که به تبیین مبانی اهل حدیث در قالب عقل نظر داشت کمبود ناشی از برخورد بی امان با معتزله را جبران نمود و به همین دلیل پس از نابودی عقل گرائی معتزله، با عقل گرائی اشاعره فرهنگ کلامی اهل سنت محقق می‌شود و تا به امروز نیز اهل سنت از حامیان اشعری در حوزه معرفت شناسی و کلام هستند.

۸ - پانویس

 
۱. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴ ص۲۶۳، بیروت، دارالملایین، ۱۹۸۰، ۸ جلدی.    
۲. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴ ص۲۶۳، بیروت، دارالملایین، ۱۹۸۰، ۸ جلدی.    
۳. ↑ سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۲۶۷.    
۴. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۴، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    
۵. ↑ سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۲۶۷.    
۶. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱ص ۲۳.    
۷. ↑ صلابی، علی محمد، السیره الزنکیه ج۲ ص۴۳۰.
۸. ↑ سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، ج۱، ص۲۶۷.    
۹. ↑ منتظری، حسینعلی، نهایه الاصول، تقریر بحث البروجردی، ص۷۷.    
۱۰. ↑ صلابی، علی محمد، السیره الزنکیه ج۲ ص۴۳۰.
۱۱. ↑ صلابی، علی محمد، دولة الموحدین، ص۵۶.
۱۲. ↑ عطار، فرحان، تسهیل الوصول لفوائد سیر اعلام النبلاء، ص۷۳.
۱۳. ↑ صلابی، علی محمد، دولة الموحدین، ص۵۶.
۱۴. ↑ صلابی، علی محمد، السیره الزنکیه ج۲ ص۴۳۰.
۱۵. ↑ قمی، شیخ عباس، الکنی والالقاب، ج۱ ص۴۷، ۳جلدی.    
۱۶. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴ ص۲۶۳، بیروت، دارالملایین، ۱۹۸۰، ۸ جلدی.    
۱۷. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱ص ۲۳.    
۱۸. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱ص ۱۲۶.    
۱۹. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۰، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
۲۰. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۹، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
۲۱. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۱۵۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
۲۲. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۵، ص۸۲، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
۲۳. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۵، ص۲۹۶، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.
۲۴. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۱، ص۹۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
۲۵. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۳۱، ص۸۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
۲۶. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۶۶، ص۱۳۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
۲۷. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار ج۶۶، ص۱۳۵، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی.    
۲۸. ↑ حلی، حسن بن یوسف، الالفین، ص۲۸، قم، انتشارات دار الهجرة، ۱۴۰۹ هجری قمری، یک جلدی.
۲۹. ↑ حلی، حسن بن یوسف، الالفین، ص۳۵، قم، انتشارات دار الهجرة، ۱۴۰۹ هجری قمری، یک جلدی.
۳۰. ↑ نباطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، ج۱، ص۲۲، نجف، چاپ کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۴ هجری قمری، ۳ جلد در یک مجلد.    
۳۱. ↑ نباطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، ج۱، ص۴۰ نجف، چاپ کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۴ هجری قمری، ۳ جلد در یک مجلد.    
۳۲. ↑ نباطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، ج۲، ص۷۳، نجف، چاپ کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۴ هجری قمری، ۳ جلد در یک مجلد.
۳۳. ↑ جزائری، سید نعمت الله، قصص الانبیاء (علیهم‌السلام)، ص۲۱، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ هجری قمری)، یک جلدی.
۳۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۴۷، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۳۵. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۵۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۳۶. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۳۷. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۴، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۳۸. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۵، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۳۹. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۷۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۷۲، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۳، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۲. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۴، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۶، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۵. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۸، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۶. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۷. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۲۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۸. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۳۳، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۴۹. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۳۷، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۵۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۴۲، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۵۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۷۰، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۵۲. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۳۷۷، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۵۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۳۸۵، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۵۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۴۰۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۵۵. ↑ عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل والتوالی، ج۱ ص۴۱۲.
۵۶. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۴- ۱۰۲، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    
۵۷. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۰، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰جلدی.    
۵۸. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۱۰۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    
۵۹. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۹، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰جلدی.    
۶۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۴، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۶۱. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۴ بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    
۶۲. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴، ص۱۵۱، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰جلدی.    
۶۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۵۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۶۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۶۵. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۵، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    
۶۶. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۵، ص۸۲، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰جلدی.    
۶۷. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۸، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۶۸. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۲۱، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۶۹. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، ج۱، ص۹۵-۹۶، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲مجلد.    
۷۰. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۷۲، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۷۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۳، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۷۲. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۹، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۷۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۹۴، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    
۷۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۱۳۷، قم، مؤسسه دار الهجرة، ۱۴۰۷ هجری قمری، یک جلدی.    


۹ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «فرقه اشعریه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۲/۱۴    


رده‌های این صفحه : آثار ابوالحسن اشعری | اشعریان | تراجم | درگذشتگان سده 4 (قمری) | علمای اهل سنت | علمای قرن سوم | فرق و مذاهب | متکلمین اهل سنت | مذاهب کلامی اهل سنت | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.