فصل مقسمفصل مقسم، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای عنوان برای فصل، به اعتبار قسمت کردن جنس به انواع مختلف است. ۱ - رابطه فصل با نوعرابطه فصل با نوع، مانند رابطه جزء با کل است؛ یعنی همچنان که قوام و تحصّل کل به جزء است، نوع نیز به فصل خود تقوّم دارد؛ به این جهت فصل را نسبت به نوع خود، "فصلِ مقوِّم" می‌گویند، مانند ناطق که فصل مقوّم انسان است. [۱]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۳۰-۳۱.
[۲]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۴۴.
[۳]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۹۹.
[۵]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۵۵.
۲ - رابطه فصل با جنساما فصل نسبت به جنس، از آنجا که جنس را به انواع مختلف قسمت می‌کند، به این اعتبار آن را "فصلِ مقسِّم" می‌گویند، مانند ناطق که حیوان را به انسان و غیر انسان تقسیم می‌کند و فصلِ مقسّمِ حیوان می‌باشد. فصلی که مقوّم جنس است مقوّم نوع هم است، مثلاً "حسّاس" که مقوّم حیوان است مقوّم انسان نیز خواهد بود زیرا حساس، جزء حیوان و حیوان هم جزء انسان است، و جزءِ جزء یک شئ، جزء آن شئ خواهد بود و فصلی که مقوّم جنس عالی است مقوّم جنس سافل هم است، مثلاً "نامی" که مقوّم جنس نامی است مقوّم حیوان نیز خواهد بود. امّا هر فصلی که مقوم جنس یا نوع پایین باشد، مقوم جنس عالی نخواهد بود، مثلاً "حسّاس" که فصل حیوان و مقوم آن است، مقوم جسم نامی که جنس مافوق است نمی‌باشد. پس مقوم عالی مقوم سافل است اما عکس آن درست نیست. [۶]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۷۷.
[۷]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۴۰.
[۸]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۳۶.
در مورد فصل مقسّم؛ هر آنچه مقسّم سافل است مقسّم عالی هم خواهد بود، مثلاً "ناطق" که مقسّم حیوان است، مقسّم جسم نامی هم است. ولی عکس آن درست نیست، یعنی مقسّم عالی مقسّم سافل نخواهد بود، مثلاً "حسّاس" مقسّم جسم نامی است امّا مقسّم حیوان نیست بلکه مقوّم آن است. فصل مقسّم به لحاظ نوع جنسی که تقسیم می‌کند به فصل مقسّم جنس عالی، فصل مقسّم جنس متوسط و فصل مقسّم جنس سافل تقسیم می‌گردد. فصل مقوّم نوع، به فصل مقوم نوع عالی، فصل مقوم نوع متوسط و فصل مقوم نوع سافل تقسیم می‌گردد. [۱۰]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۷۸.
[۱۳]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۱۱.
[۱۴]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۲۰۷.
[۱۵]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۴-۶۵.
[۱۶]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۶.
۳ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • مظفر، محمدرضا، المنطق. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۴ - پانویس
۵ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «ذاتی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۱۶. |