لفظ مرکبلفظ مرکب، به‌معنای لفظ دارای اجزای دلالت کننده بر اجزای معنا، همراه با اراده و قصد این دلالت است. ۱ - توضیح اصطلاحلفظ موضوع، یا مفرد است یا مرکب. لفظ مرکب، لفظی است که دارای جزء بوده و جزء لفظ بر جزء معنایش دلالت نموده و این دلالت نیز مورد اراده و قصد متکلم باشد، مانند: «انسان راه می‌رود». [۷]
ابن رشد، محمد بن احمد، تلخیص کتاب العبارة، ص۶۵.
[۸]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۹.
[۹]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۲۴.
[۱۰]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۳.
۲ - ویژگی‌های لفظ مرکببدین سان، لفظ مرکب، لفظی است که واجد ویژگی‌های ذیل باشد: ۱. لفظ دارای اجزا باشد. اگر لفظی بیش از یک حرف نداشته و بدون جزء باشد (مثل: همزه استفهام و «با» و «تا» در عربی، و «نونِ» نفی و «با»ی ربط در فارسی)، مرکب نخواهد بود بلکه لفظ مفرد می‌باشد. ۲. معنای لفظ نیز دارای اجزا باشد. این ویژگی مواردی مانند: «زید» و «عیسی» را خارج می‌کند، زیرا هر چند لفظ، دارای جزء است اما معنا، فاقد جزء است. ۳. جزء لفظ بر جزء معنا دلالت کند. این ویژگی مواردی مثل: «عبدالله» در حالت عَلَم بودن را خارج می‌کند؛ زیرا جزء لفظ بر جزء معنا دلالت ندارد. ۴. این دلالت (دلالت جزء لفظ بر جزء معنا)، اراده شده باشد. این ویژگی مواردی مثل: «حیوان ناطق» در وقتی که اسم برای شخصی قرار داده شده، را خارج می‌کند؛ زیرا در آن، جزء لفظ بر جزء معنا دلالت می‌کند ولی این دلالت اراده نشده و مقصود گوینده نیست. هر لفظی که فاقد یکی از ویژگی‌های مذکور باشد مفرد خواهد بود نه مرکب. آن چه در بالا بیان شد بر این مبنا است که "دلالت تابع اراده نیست" که مبنای مشهور است. اما بنا بر مبنای کسانی مثل خواجه نصیر در شرح منطق اشارات، که آن را به ارسطو نیز نسبت می‌دهد و معتقد است "دلالت تابع اراده است" ویژگی سوم و چهارم فرقی با هم ندارند، و در حقیقت لفظ مرکب سه ویژگی دارد. [۱۲]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۳۰.
[۱۳]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۴۳.
[۱۴]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۴۲.
۳ - اقسام لفظ مرکبلفظ مرکب به تام و ناقص تقسیم می‌شود. [۱۶]
ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معیار العلم في فن المنطق، ص۵۰.
[۱۷]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۳۰.
[۱۸]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۶۳.
۴ - عناوین مترادفمترادفهای لفظ مرکب، عبارت‌اند از: اقاویل، لفظ مؤلف، قول ملفوظ، قول ظاهر، مرکب ملفوظ و قول (لفظ). [۲۱]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۱۲.
[۲۲]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۳۹.
[۲۴]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۲۴.
[۲۵]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۲۴-۲۶.
[۲۶]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۸۲.
۵ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • خوانساری، محمد، منطق صوری. • ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معيار العلم في فن المنطق. • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • ابن رشد، محمد بن احمد، تلخیص کتاب العبارة. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات. • ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان، البصائر النصیریه. • علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۶ - پانویس
۷ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «لفظ مرکب»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۱۰. |