زمان تقریبی مطالعه: 7 دقیقه
 

محسن تأثیر تبریزی




تَأْثیرِ تَبْریزی، محسن (۱۰۶۰-۱۱۳۱ق/۱۶۵۰- ۱۷۱۹م)، از شاعران پارسی‌گوی اواخر دوره صفوی و ستایشگر برخی از شاهان این‌ دوره مانند شاه سلیمان (د ۱۰۷۸ق) و شاه سلطان حسین (د ۱۱۴۰ق) بود.


۱ - اجداد


تأثیر در اصفهان به دنیا آمد. جد پدری‌اش ابوالخان تبریزی و جد مادری‌اش محمدحسین‌ چلبی بود که‌ شاه‌ عباس ‌اول (د ۱۰۳۸ق) آن‌ها را از تبریز به اصفهان کوچاند و در محلۀ عباس‌آباد که خود بنا نهاده بود، سکنا داد.
[۱] حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۲] نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۳] آذر، لطفعلی، آتشکده، ج۳، ص۹۲۷، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۴] تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۷۷، تهران، ۱۳۱۴ش.


۲ - اساتید


تأثیر در اصفهان نزد دو تن از استادانش، یعنی آقا حسین خوانساری (د ۱۰۹۸ق) و محمدطاهر قزوینی‌ متخلص به وحید (د ۱۱۲۰ق) درس خواند. او در جوانی با صائب تبریزی (د ۱۰۸۱ق) هم‌نشین بود و با این شاعر بزرگ مناظره و مشاعره داشت.
[۵] نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۸، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
[۶] نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۵۱، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
حزین لاهیجی از دیگر هم‌نشینان تأثیر به شمار می‌آمد
[۷] نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۷، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
و به نظر می‌رسد این هم‌نشینی در دورۀ پختگی و میانسالی شاعر بوده است.

۳ - ممدوحان تأثیر


تأثیر علاوه بر شاه‌سلیمان و شاه سلطان حسین، ممدوحانی از میان وزیران دولت صفوی داشت که از جملۀ آن‌ها می‌توان از محمدطاهر قزوینی، عبدالعزیزخان، محمدخان و مؤمن‌خان ایشیک آقاسی نام برد.
[۸] مرکزی، خطی، ج۱۲، ص۲۶۳۲.
[۹] نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۷، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
[۱۰] تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۷۷، تهران، ۱۳۱۴ش.
او علاوه بر سرودن شعر، در علم سیاق و امور دیوانی تبحر داشت
[۱۱] حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۱۲] نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۶۱ش.
و ظاهراً مدتی، در اواخر دورۀ صفوی، ادارۀ امور مالی و دیوانی عراق و یزد را عهده‌دار بود، هر چند در ۱۱۲۰ق/ ۱۷۰۸م بر اثر سعایت بدخواهان از سمت خود در یزد کناره گرفت.
[۱۳] حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۱۴] خوشگو، بندر بن داس، سفینه خوشگو، ج۱، ص۹۳، به کوشش محمدعطاء الرحمان، پتنه، ۱۹۵۹م.
[۱۵] نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۹، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
پس از این ماجرا، تأثیر از مناصب دولتی دست کشید و به اصفهان بازگشت و سرانجام در همین شهر درگذشت.
[۱۶] حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
بسیاری از محققان، مرگ تأثیر را در ۱۱۲۹ق پنداشته‌اند،
[۱۷] شورا، خطی، ج۳، ص۲۴۱.
ولی نخجوانی‌ با استناد به‌ یک ماده‌ تاریخ متعلق به میرزا داوود اصفهانی، از شاعران هم دورۀ تأثیر، درگذشت او را در ۱۱۳۱ق دانسته است.
[۱۸] نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۷، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.


۴ - کلیات تأثیر


مجموعۀ سروده‌های تأثیر در کلیات وی فراهم آمده است. ظاهراً این سروده‌ها از همان ابتدا محل مراجعه بوده است؛ زیرا اولاً کهن‌ترین دست‌نویس کلیات پیش از مرگ شاعر‌ کتابت شده است،
[۱۹] شورا، خطی، ج۳، ص۲۳۹.
ثانیاً بسیاری از تذکره‌نویسان دربارۀ کم و کیف شعر وی به بحث پرداخته‌اند، چنان‌که حزین می‌گوید: اشعارش به مرتبۀ کمال نزدیک می‌شد، ولی اجل مهلتش نداد.
[۲۰] حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
علی ابراهیم خلیل معتقد است که سروده‌هایش دارای مضامین تازه و به شیوۀ متأخران است. او افزوده است که تأثیر، اشعارش را نزد حکیم الممالک شیخ حسین شهرت (د ۱۱۴۹ق، مقیم شاهجهان آباد) فرستاد و بدین طریق بسیاری از شاعران مقیم هند از آن بهره‌ها بردند و سراج‌الدین آرزو هم شواهد بسیاری از واژگان فرهنگ چراغ هدایت‌ را از اشعار وی گرفت.
[۲۱] خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ‌ابراهیم، ج۱، ص۳۵، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش.
[۲۲] خوشگو، بندر بن داس، سفینه خوشگو، ج۱، ص۹۴، به کوشش محمدعطاء الرحمان، پتنه، ۱۹۵۹م.
[۲۳] سالک، معصومه، ‌ مقدمه بر تذکرة‌المعاصرین‌ (نک‌ : هم‌، ج۱، ص۳۱۸، حزین).

کلیات‌ تأثیر تاکنون به چاپ نرسیده است، ولی دست‌نویس‌های بسیاری از آن باقی است.
[۲۴] منزوی، خطی، ج۳، ص۱۸۵۰-۱۸۵۱.
[۲۵] منزوی، خطی، ج۳، ص۲۲۵۸، جم‌.
[۲۶] منزوی، خطی مشترک، ج۸، ص۱۰۳۰.
[۲۷] مرکزی، خطی، ج۱۲، ص۲۶۳۲-۲۶۳۳.


۴.۱ - مطالب کلیات


کلیات‌ تأثیر شامل این مطالب است:
۱. قصاید و ترکیب‌بندها.
در توحید، ستایش ائمه، سلاطین و وزیران صفوی.
۲. «جهان‌نما»، مثنوی در ستایش ائمه، میر محمدباقر داماد و وصف ساختمان‌های پادشاهی فرح‌آباد.
۳. «منهاج‌المعراج»، در معراج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله).
۴. «دعوة‌العاشقین»، دربارۀ عشق، عاشق، معشوق و بزم و طرب و نیز نام استادان‌ موسیقی عصر.
۵. «گلزار سعادت»، در وصف ساختمان‌های سعادت‌آباد و دیگر کاخ‌های شاهی اصفهان.
۶. «ثمرة‌الحجاب».
۷. مثنوی‌ای در تعریف رسالۀ معمای خود و مقدمه‌ای بر آن.
۸. «حسن اتفاق»، دربارۀ آب و هوای تفت و کارهای عمرانی خود در یزد.
۹. «میمنت‌نامه»، مثنوی‌ای در اخلاق.
۱۰. غزلیات.
۱۱. رباعیات.

۵ - فهرست منابع


(۱) آذر، لطفعلی، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۲) تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش.
(۳) حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۴) خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ‌ابراهیم، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش.
(۵) خوشگو، بندر بن داس، سفینه خوشگو، به کوشش محمدعطاء الرحمان، پتنه، ۱۹۵۹م.
(۶) سالک، معصومه، ‌ مقدمه بر تذکرة‌المعاصرین‌ (نک‌ : هم‌، حزین).
(۷) شورا، خطی.
(۸) مرکزی، خطی.
(۹) منزوی، خطی.
(۱۰) منزوی، خطی مشترک.
(۱۱) نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
(۱۲) نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۶۱ش.

۶ - پانویس

 
۱. ↑ حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
۲. ↑ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۶۱ش.
۳. ↑ آذر، لطفعلی، آتشکده، ج۳، ص۹۲۷، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، ۱۳۴۰ش.
۴. ↑ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۷۷، تهران، ۱۳۱۴ش.
۵. ↑ نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۸، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
۶. ↑ نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۵۱، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
۷. ↑ نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۷، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
۸. ↑ مرکزی، خطی، ج۱۲، ص۲۶۳۲.
۹. ↑ نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۷، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
۱۰. ↑ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۷۷، تهران، ۱۳۱۴ش.
۱۱. ↑ حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
۱۲. ↑ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۶۱ش.
۱۳. ↑ حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
۱۴. ↑ خوشگو، بندر بن داس، سفینه خوشگو، ج۱، ص۹۳، به کوشش محمدعطاء الرحمان، پتنه، ۱۹۵۹م.
۱۵. ↑ نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۹، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
۱۶. ↑ حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
۱۷. ↑ شورا، خطی، ج۳، ص۲۴۱.
۱۸. ↑ نخجوانی، حسین، میرزا محسن تبریزی متخلص به تأثیر، ج۱، ص۴۷، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۲۷ش، س۱، شم‌ ۱.
۱۹. ↑ شورا، خطی، ج۳، ص۲۳۹.
۲۰. ↑ حزین، محمدعلی، تذکرة‌المعاصرین، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش سالک، معصومه، تهران، ۱۳۷۵ش.
۲۱. ↑ خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ‌ابراهیم، ج۱، ص۳۵، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش.
۲۲. ↑ خوشگو، بندر بن داس، سفینه خوشگو، ج۱، ص۹۴، به کوشش محمدعطاء الرحمان، پتنه، ۱۹۵۹م.
۲۳. ↑ سالک، معصومه، ‌ مقدمه بر تذکرة‌المعاصرین‌ (نک‌ : هم‌، ج۱، ص۳۱۸، حزین).
۲۴. ↑ منزوی، خطی، ج۳، ص۱۸۵۰-۱۸۵۱.
۲۵. ↑ منزوی، خطی، ج۳، ص۲۲۵۸، جم‌.
۲۶. ↑ منزوی، خطی مشترک، ج۸، ص۱۰۳۰.
۲۷. ↑ مرکزی، خطی، ج۱۲، ص۲۶۳۲-۲۶۳۳.


۷ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاثیر تبریزی»، شماره۵۶۴۵.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.