زمان تقریبی مطالعه: 10 دقیقه
 

محمدعلی بهار اصفهانی




محمدعلی بهار اصفهانی، خوش‌نویس، شاعر و تذکره‌نویس سده ۱۳ق/۱۹م در اصفهان می‌باشد..


۱ - معرفی اجمالی


بَهارِ اصْفَهانی، محمدعلی، خوش‌نویس، شاعر و تذکره‌نویس سدۀ ۱۳ق/۱۹م. بیشتر محققان نام پدر او را ابوطالب مذهِّب اصفهانی.
[۱] سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه برگلستان هنر قاضی احمد قمی، ج۱، ص۵۰، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۲] گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، ص۱۸۵، تهران، ۱۳۵۰ش.
و برخی نام خود او را محمد دانسته‌اند.
[۳] قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۲، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.

بهار در اصفهان به دنیا آمد و در نوجوانی به تحصیل پرداخت. اما دیری نپایید که مدرسه را ترک کرد و به فراگیری هنر تذهیب روی آورد.
[۴] محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
بهار نزد پدر خود، تذهیب، خوش‌نویسی، تشعیر و ابری‌سازی را آموخت
[۵] سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه برگلستان هنر قاضی احمد قمی، ج۱، ص۵۰، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۶] کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، ج۲، ص۹۱۷، لندن، ۱۳۶۹ش.
و در آموختن هنر خوش‌نویسی از زین‌العابدین اشرف‌الکتاب اصفهانی، نیز بهره برد
[۷] همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر دیوان طرب‌ بن ‌همای شیرازی اصفهانی، ص۸، تهران، ۱۳۴۲ش.
و پس از تسلط بر این هنر، آن را وسیلۀ امرار معاش خود ساخت.
[۸] محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).


۲ - سرودن شعر


بهار به سرودن شعر نیز می‌پرداخت.
[۹] محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
قصاید و تذهیب او طرف عنایت و توجه فتحعلی‌ شاه بود. سخن اعتمادالسلطنه
[۱۰] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۸۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
مبنی بر اینکه «وقتی (بهار) به تهران آمد و پس از چندی به اصفهان بازگشت»، مؤید توجه فتحعلی شاه به هنر بهار و دیدار این دو با یکدیگر است. در دورۀ سلطنت محمدشاه (۱۲۵۰-۱۲۶۴ق/۱۸۳۴-۱۸۴۸م) که حکومت اصفهان در ۱۲۵۴ق به معتمدالدوله منوچهر‌خان گرجی واگذار شد،
[۱۱] جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، ج۱، ص۲۵۷، اصفهان، ۱۳۲۱ش.
بهار به خدمت وی درآمد و به مدح او پرداخت
[۱۲] محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
اما پس از چندی حسادت بدخواهان را برانگیخت و به سرقت اشعار مجمر زواره‌ای متهم شد.
[۱۳] محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
به گفتۀ محیط طباطبایی،
[۱۴] محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص «ز»، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
بهار در مقام دفاع از خود برآمد و تذکرۀ یخچالیه را در پاسخ به بدخواهان خود نوشت. بهار با بسیاری از شاعران و ادیبان هم‌عصر خود هم‌نشینی داشت که از جملۀ آن‌ها می‌توان از میرزا فتح‌الله اسود، اسماعیل صباغ، علی شوقی،
[۱۵] بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۲۷-۲۸، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
[۱۶] بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۸۲-۸۴، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
[۱۷] بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۹۷-۹۹، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
وفای زواره‌ای، صفای زواره‌ای،
[۱۸] محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
و نیز مهدی ارباب اصفهانی و محمدحسین ادیب اصفهانی (پدربزرگ و پدر محمدعلی فروغی)
[۱۹] ادیب، محمدحسین، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۱-۳، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
نام برد.

۳ - محل و زمان وفات


بهار در دورۀ پایانی عمر، تخلص «فرهنگ» را برای خود برگزید.
[۲۰] «ح»، محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
دربارۀ محل و زمان درگذشت وی اختلاف است. اعتمادالسلطنه
[۲۱] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۸۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
این واقعه را در اصفهان دانسته، ولی قدسی
[۲۲] قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۳، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
می‌گوید که او در ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م، در کربلا درگذشته، و در نجف به خاک سپرده شده است. از بهار ۴ پسر و دو دختر به یادگار ماند که همگی اهل علم و دانش و هنر بودند.
[۲۳] قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ص۱۰۵، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.


۴ - آثار علمی


قابلیت‌های هنری بهار در زمینه‌های تذهیب، تشعیر، ابری‌سازی، حل‌کاری و خوش‌نویسی (نسخ، ثلث و رقاع) جلوه‌گر شد
[۲۴] قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۲، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
[۲۵] کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، ج۲، ص۹۱۷، لندن، ۱۳۶۹ش.
[۲۶] هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحاء، ج۵، ص۸۴۰، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.
و استعدادهای ادبی وی در سرودن شعر و نگارش تذکره، زمینۀ بروز یافت.
[۲۷] دیوان بیگی، احمدعلی، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۱۳۵۹، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۵ش.
[۲۸] کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، ج۲، ص۹۱۷، لندن، ۱۳۶۹ش.
از این رو، آثار بهار در دو زمینۀ هنری و ادبی قابل بررسی است:

۴.۱ - آثار هنری


آثار هنری بهار، بیشتر به صورت کتابت، تذهیب قرآن و تذهیب کتاب‌های دعاست که برخی از این آثار در موزه‌ها نگهداری می‌شود،
[۲۹] قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۳، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
[۳۰] قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.


۴.۲ - آثار ادبی


ولی آثار ادبی او از تنوع بیشتری برخوردار است که ازآن جمله است:
۱. تذکرۀ یخچالیه. از مقدمۀ بهار بر این تذکره برمی‌آید که وی به پیشنهاد یکی از دوستانش، مصمم می‌شود با تألیف تذکره‌ای توجه محمدشاه را به خود جلب کند و بدین ترتیب به دربار او راه یابد؛ همچنین موجبات تفریح خاطر دوستان خود را فراهم سازد،
[۳۱] بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۱۳، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
[۳۲] بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۱۶-۲۲، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
هرچند که محیط طباطبایی انگیزۀ او را از تألیف این کتاب، کینه‌کشی و نقد بدگویان دانسته است.
[۳۳] محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص «ز»، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
هدایت
[۳۴] هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحاء، ج۵، ص۸۴۰، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.
که این تذکره را به «طرب‌الاحباب» موسوم ساخته است.
تذکرۀ یخچالیه شامل یک مقدمه در سبب تألیف کتاب، یک بخش در شرح احوال و اشعار نزدیک به ۲۷تن و بخش پایانی هم شامل قصایدی است در ستایش محمدشاه قاجار. این کتاب نخستین‌بار به کوشش محمدحسین ادیب (ذکاءالملک) در ۱۲۹۰ق در تهران و آخرین بار نیز در همین شهر در ۱۳۲۱ش به کوشش احمد گلچین معانی به چاپ رسیده است.
۲. مدایح‌ المعتمدیه، تذکره‌ای است شامل احوال و اشعار شاعرانی که منوچهرخان گرجی را مدح گفته‌اند. این تذکره در ۳قسمت فراهم آمده‌ است: مقدمه، در شرح حال منوچهرخان و تاریخچه‌ای از دوران حکومت او؛ ترجمۀ احوال ۹۸ شاعر به ترتیب حروف الفبا؛
[۳۵] بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
(۱۲۶۳ق/۱۸۴۷م) به تکمیل آن مشغول بود. این تذکره تاکنون به چاپ نرسیده، ولی دست‌نویس‌هایی از آن باقی است.
[۳۶] گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، ص۱۸۵-۱۸۹، تهران، ۱۳۵۰ش.


۵ - فهرست منابع


(۱) ادیب، محمدحسین، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
(۲) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۳) بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
(۴) جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، اصفهان، ۱۳۲۱ش.
(۵) دیوان بیگی، احمدعلی، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۵ش.
(۶) سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه برگلستان هنر قاضی احمد قمی، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۷) قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
(۸) کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، ۱۳۶۹ش.
(۹) گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۱۰) محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
(۱۱) هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۱۲) همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر دیوان طرب‌ بن ‌همای شیرازی اصفهانی، تهران، ۱۳۴۲ش.

۶ - پانویس

 
۱. ↑ سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه برگلستان هنر قاضی احمد قمی، ج۱، ص۵۰، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲. ↑ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، ص۱۸۵، تهران، ۱۳۵۰ش.
۳. ↑ قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۲، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
۴. ↑ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۵. ↑ سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه برگلستان هنر قاضی احمد قمی، ج۱، ص۵۰، تهران، ۱۳۶۶ش.
۶. ↑ کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، ج۲، ص۹۱۷، لندن، ۱۳۶۹ش.
۷. ↑ همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر دیوان طرب‌ بن ‌همای شیرازی اصفهانی، ص۸، تهران، ۱۳۴۲ش.
۸. ↑ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۹. ↑ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۱۰. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۸۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
۱۱. ↑ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، ج۱، ص۲۵۷، اصفهان، ۱۳۲۱ش.
۱۲. ↑ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۱۳. ↑ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۱۴. ↑ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص «ز»، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۱۵. ↑ بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۲۷-۲۸، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
۱۶. ↑ بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۸۲-۸۴، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
۱۷. ↑ بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۹۷-۹۹، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
۱۸. ↑ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۱۹. ↑ ادیب، محمدحسین، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۱-۳، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۲۰. ↑ «ح»، محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۲۱. ↑ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۸۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
۲۲. ↑ قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۳، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
۲۳. ↑ قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ص۱۰۵، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
۲۴. ↑ قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۲، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
۲۵. ↑ کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، ج۲، ص۹۱۷، لندن، ۱۳۶۹ش.
۲۶. ↑ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحاء، ج۵، ص۸۴۰، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.
۲۷. ↑ دیوان بیگی، احمدعلی، حدیقة الشعراء، ج۱، ص۱۳۵۹، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۵ش.
۲۸. ↑ کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، ج۲، ص۹۱۷، لندن، ۱۳۶۹ش.
۲۹. ↑ قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۳، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
۳۰. ↑ قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۴ش، س ۱۴، شم‌ ۱۵۷.
۳۱. ↑ بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۱۳، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
۳۲. ↑ بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص۱۶-۲۲، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
۳۳. ↑ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه، ج۱، ص «ز»، (نک‌: هم‌، بهار اصفهانی).
۳۴. ↑ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحاء، ج۵، ص۸۴۰، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۴۰ش.
۳۵. ↑ بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀ یخچالیه، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، ۱۳۲۱ش.
۳۶. ↑ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۲، ص۱۸۵-۱۸۹، تهران، ۱۳۵۰ش.


۷ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهار اصفهانی»، شماره۵۲۲۴.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.