مشبهاتمشبهات، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای قضایای شبیه به یقینیات یا مشهورات بوده که ماده استدلال مغالطی قرار می‌گیرند. ۱ - اقسام قضایای مشبهاتقضایای مشبهات (یا مشبهات به غیر) از قضایای غیر یقینیه و ماده مغالطه هستند. این قضایا بر دو قسم‌اند: ۱. قضایای شبیه یقینیات (اولیات)؛ ۲. قضایای شبیه مشهورات. دسته اول در قیاس سفسطی (سفسطه)، و دسته دوم در قیاس مشاغبی (مشاغبه) به کار می‌رود. بهمنیار در التحصیل فقط از دسته اول نام برده است. اما شبیه به مظنونات و مخیّلات، غیر معتبر‌اند زیرا اگر موجب حصول ظن یا تخیّل شوند، از زمره آندو می‌شوند نه شبیه به آندو، و اگر موجب حصول ظن یا تخیّل نشوند، سخنان بیهوده و فاقد اعتبارند. [۳]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۱۶۰.
[۴]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۵۶.
۲ - دلایل کاربرد در استدلالعلت رواج کاربرد و مقبولیت قضایای مشبهات همان تشابه ظاهری با قضایای یقینی یا مشهوری است. مشبهات، به وجهی حق و به وجهی باطل است و وقتی آن را بر وجه باطل استعمال کنند آن را مشبهات می‌خوانند؛ مانند: هر عینی مبصر است (در حالی که مراد از عین چشمه آب باشد)، و مانند: خدا نور است (در حالی که مراد نور محسوس باشد) این قضایا به دلایل گوناگونی می‌تواند در استدلال به کار رود، مثل قصور و عدم تمییز استدلال کننده، و یا فریب طرف مقابل و غلبه بر او و ضعف تشخیص طرف مقابل. ۳ - مشابهت با قضایای یقینیمشابهت این قضایا با قضایای یقینی و مشهور، به دو صورت است: ۱. مشابهت لفظی؛ که منشا مغالطات لفظی است، مانند هنگامی که لفظ مشترک یا مجاز به کار برده شود. ۲. مشابهت معنوی؛ که منشا مغالطات معنوی است، مانند هنگامی که چیزی را به دروغ علت چیز دیگری بدانند. با توجه به دو قسم مشبّهٌ به (اولیات و مشهورات) می‌توان چهار قسم ترسیم کرد: مشبهات لفظی به اولیات؛ مشبهات معنوی به اولیات؛ مشبهات لفظی به مشهورات؛ مشبهات معنوی به مشهورات. [۶]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۰۲-۹۵.
[۷]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۲۰۹.
۴ - فرق مشهورات حقیقی و مشبهاتفرق مشهورات حقیقی و مشبهات به مشهورات و مشهورات بادئ الرای (مشهورات ظاهری) این است که شهرت مشهورات حقیقی، بعد از تامل و تفحّص و در همه حال به شهرت خود باقی است، و شهرت مشهورات بادئ الرای بعد از تامل و دقت، از بین می‌رود، و شهرت مشبهات به مشهورات به سبب عروض عَرَضیِ غیر لازم بر آن است و بعد از زوال آن، شهرت نیز زایل می‌شود. بنابراین شهرت آن در وقت و حالتی خاص است و در غیر آن وقت و حالت مشهور نیست. مشهور ظاهری را در خطابه می‌توان استعمال کرد، و مشبهات به مشهورات در مغالطات استعمال می‌شود و مشهرات حقیقی در جدل به کار می‌رود. [۹]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۱۴۷.
۵ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • مظفر، محمدرضا، المنطق. • خوانساری، محمد، منطق صوری. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۶ - پانویس
۷ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «مشبهات»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۱۶. |