نورالدولة بن بهرام بلکبَلَک، یا بُلُک، نورالدولة بن بهرام بن اَرْتُق (مق ۵۱۸ق/۱۱۲۴م)، از امرای طبقه نخست آل ارتق (ه م) و از فرماندهان مسلمان در جنگ‌های صلیبی بوده است. ۱ - فرمانده شهر سَروجنخستین بار از بلک در وقایع سال ۴۸۹ق/۱۰۹۶م به عنوان فرمانده سپاه شهر سَروج در کرانه فرات وسطی یاد شده است. [۲]
EI ۲.
گفته‌اند که چون بدرفتاری پیش گرفت، اهالی شهر بر ضد او سر به طغیان برداشتند؛ بلک از بالدوین حاکم رُها و فرمانده صلیبیان برای سرکوب مردم کمک خواست و بالدوین نیز موافقت کرد؛ اما از دیگر سوی، مردم شهر به بَلدوک پیغام فرستادند و او را به آنجا فراخواندند. [۳]
Runciman، S، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۰.، A History of the Crusades، London، ۱۹۶۵.
به روایت ابن شداد بدرفتاری بلک با مردم سبب شد تا اهالی سروج از بالدوین برای ضبط ولایت دعوت کنند. از این‌رو، بلک ناگزیر به فرار شد و ظاهراً در سال بعد این ولایت را از دست داد. [۵]
EI ۲.
بعدها در ۴۹۴ق/۱۱۰۱م بلک موفق شد بار دیگر بر سروج غلبه یابد. سپس در ۴۹۷ق بر عانه و حدیثه نیز سلطه یافت، اما در همین زمان صلیبیان سروج را از دست وی خارج ساخته بودند. ۲ - مأمور حفظ امنیت راه بغداد - ایراندر ۴۹۸ق بلک به فرمان عمویش ایلغازی، حاکم ارتقی عراق مأمور حفظ امنیت راه بغداد - ایران در برابر تاخت و تاز کردها و ترکمانان شد. [۹]
EI ۲.
و توانست امنیت را در این نواحی برقرار سازد. سپس در ۵۰۳ق/۱۱۰۹م در لشکرکشی ایلغازی بر ضد معین‌الدین سقمان (سکمان) قطبی، امیر اخلاط شرکت جست. این نبرد به اسارت بلک انجامید؛ اما دیری نگذشت که سقمان درگذشت و بلک آزاد شد. [۱۰]
ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش آمدرز، بیروت، ۹۰۸م.
[۱۱]
EI ۲.
مدتی بعد، وی ناحیه پالو در کرانه فرات شرقی مرادصو را اشغال کرد و سپس مادر طغرل ارسلان، پادشاه خردسال سلجوقی‌ِ ملطیه را به همسری خویش درآورد و اتابک شاهزاده جوان شد. وی که با این وصلت نیرومند شده بود، توانست بر خرپوت غلبه یابد. این ناحیه تا ۵۰۹ق/۱۱۱۵م مقر اصلی او بود. همچنین دست اندازی‌های بلک به قلمرو مِنگوجک در نواحی شمالی، او را به جنگ با این امیر و متحدش گَوْرَس واداشت. بلک آنان را مغلوب ساخت (۵۱۲ق) و قلمرو خود را توسعه داد. [۱۲]
ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیره، ج۳، ص۳۸۵، به کوشش یحیی عباره، دمشق، ۹۷۸م.
[۱۳]
C، Pre-Ottoman Turkey، tr J Jones-Williams، London ۱۹۶۸، ص۸۷.
[۱۴]
EI ۲.
۳ - نواحی تصرف بلکبلک در ۵۱۴ق/۱۱۲۰م بر عفراس رومی یورش برد و او را اسیر کرد و بسیاری از سپاهیانش را به قتل رساند. [۱۵]
ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، ج۱، ص۲۰۲، به کوشش آمدرز، بیروت، ۹۰۸م.
[۱۷]
عظیمی حلبی، محمد، تاریخ حلب، ج۱، ص۳۵، به کوشش علی سویم، آنکارا، ۹۸۸م.
سپس در ۵۱۶ق در نزدیکی سروج صلیبیان را شکست داد و بعضی از امرای آنان چون جوسلین را به اسارت درآورد. [۱۹]
ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش آمدرز، بیروت، ۹۰۸م.
[۲۰]
Runciman، S، ج۲، ص۱۶۱.، A History of the Crusades، London، ۱۹۶۵.
سپس به پیکار بالدوین دوم، پادشاه بیت‌المقدس رفت (۵۱۷ق/۱۱۲۳م) و در کَرکَر واقع در ساحل فرات او را شکست داد و به اسارت درآورد. [۲۱]
ابن عدیم، عمر، زبده الحلب، ج۲، ص۲۱۰-۲۱۱، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق.
[۲۲]
ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش آمدرز، بیروت، ۹۰۸م.
ناتوانی بدرالدوله عبدالجبار ابن ارتق، پسر عموی بلک و حاکم حلب در برابر صلیبیان سبب شد تا بلک او را برکنار کند و خود حکمرانی حلب را برعهده گیرد و بر حران نیز مستولی گردد. [۲۳]
ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش آمدرز، بیروت، ۹۰۸م.
[۲۵]
ابن عدیم، عمر، زبده الحلب، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق.
وی در همین سال باره را نیز به تصرف خویش درآورد و اسقف این ناحیه را اسیر کرد. [۲۶]
ابن عدیم، عمر، زبده الحلب، ج۲، ص۲۱۲، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق.
در این وقت خبر رسید که بالدوین و جوسلین و اسرای رومی در خرپوت برخی از سپاهیان او را فریفته، و بر آنجا مستولی شده‌اند. او ناگزیر بازگشت و بسیاری را - بجز بالدوین و برخی سرکردگان رومی - به قتل رساند و جوسلین موفق به فرار شد. [۲۷]
ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۰، به کوشش آمدرز، بیروت، ۹۰۸م.
[۲۹]
ابن عدیم، عمر، زبده الحلب، ج۲، ص۲۱۳- ۲۱۴، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق.
۴ - سرانجامدر ۵۱۷ یا ۵۱۸ق بلک باز در شام با صلیبیان پیکار کرد و بر آن‌ها چیره شد و سپس اسماعیلیان حلب را که می‌کوشیدند تا سلطه و سیادت او را متزلزل کنند، تبعید کرد. [۳۱]
ابن عدیم، عمر، زبده الحلب، ج۲، ص۲۱۶، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق.
[۳۲]
EI ۲.
بلک در ۵۱۸ ق در جریان محاصره منبج با آنکه حسان بن گُمُشْتگین امیر آنجا را اسیر کرده بود، بر اثر اصابت تیری درگذشت. [۳۴]
ابن عدیم، عمر، زبده الحلب، ج۲، ص۲۱۸-۲۱۹، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق.
[۳۵]
سبط ابن جوزی، یوسف، مرآه الزمان، ج۲، ص۱۱۲، حیدرآباد دکن، ۳۷۰ق/۹۵۱م.
که مرگ او را در ۵۱۷ق دانسته است. به گفته ابن عدیم او را پس از مرگ به حلب بردند و در آنجا به خاک سپردند. [۳۷]
ابن عدیم، عمر، زبده الحلب، ج۲، ص۲۱۹، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل. (۲) ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیره، به کوشش یحیی عباره، دمشق، ۹۷۸م. (۳) ابن عدیم، عمر، زبدهالحلب، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۳۷۰ق. (۴) ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، به کوشش آمدرز، بیروت، ۹۰۸م. (۵) سبط ابن جوزی، یوسف، مرآه الزمان، حیدرآباد دکن، ۳۷۰ق/۹۵۱م. (۶) عظیمی حلبی، محمد، تاریخ حلب، به کوشش علی سویم، آنکارا، ۹۸۸م. (۷) قلقشندی، احمد، صبح الاعشی، به کوشش محمدحسین شمس‌الدین، بیروت، دارالفکر. (۸)، C، Pre-Ottoman Turkey، tr J Jones-Williams، London ۱۹۶۸. (۹) EI ۲. (۱۰) Runciman، S، A History of the Crusades، London، ۱۹۶۵. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بلک»، شماره۵۰۴۷. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|