یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر (کتاب)« يتيمة الدهر فى محاسن اهل العصر»، كتابى است به زبان عربى، تأليف ابو منصور عبد الملک ثعالبی نیشابوری كه به ترجمه و شرح كاملى از زندگانى بسيارى از شعراى معاصر ثعالبی و يا كسانى كه به فاصله كمى قبل از او مى زيسته اند، مى پردازد. ۱ - معرفی اجمالیفكر تأليف اين كتاب در سال ۳۸۴ ق، به ذهن مؤلف خطور كرده است. وى، آنچه را فراهم ساخته بود، در كهولت سن تمام و تنظيم كرد و در ۴ بخش تأليف نمود و پس از چندى، بخش پنجم را ترتيب داد و در آن، تتمه و تكمله كارهاى قبلى را به رشته تحرير درآورد و آن را« تتمة الیتیمة » ناميد. مؤلف، در مقدمه كتاب، هدف از نگارش اين كتاب را خدمت به زبان عرب كه زبان قرآن كريم است، معرفى مى‌كند. ۲ - اهمیت کتاب یتیمة الدهر« يتيمة الدهر»، به عنوان كتاب مرجع در ادبيات عرب همواره مورد توجه بوده و نزد كسانى كه علاقه مند به بررسى و تحقيق در باره شعر عربى و يا پژوهش در وضعيت سياسى- اجتماعى سرزمين‌هاى اسلامى در قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجرى هستند، از اهميت ويژه اى برخوردار است. ۳ - ساختار کتابمحتويات كتاب، در قالب يك مقدمه، چهار بخش( هر بخش، شامل چندين باب و فصل) و تتمه بخش‌ها تنظيم شده است و با اضافه شدن مقدمه‌اى به قلم محقق، آقاى دكتر مفید محمد قمیحَة ، يادداشتى به قلم محمد محیی الدین عبد الحمید و فهرست‌ها در شش جلد به چاپ رسيده است. شيوه مؤلف در شرح حال شاعران و نويسندگان معاصر و قبل از خود، بر اختصار است و بيش از پرداختن به سيره و زندگى علمى ايشان، به نقل نمونه هايى از نظم و نثر ايشان توجه دارد. ۴ - گزارش محتواثعالبى، براى تأليف اين كتاب، مسافرت‌هاى متعددى به شهرهاى مختلف داشته و با بسيارى از شعرا، ادبا و فصحا ملاقات و انجمن‌هاى مباحثه و مشاعره داشته است و خود، بسيارى از اشعار آنان را شنيده و ثبت كرده است. هر چند او رعايت امانت‌دارى نمى‌كند و در ثبت اشعار، جرح و تعديل روا مى‌دارد و يا بسيارى از مباحث را تكرار مى‌كند، ولى بايد اعتراف كرد كه اين اثر حجيم، يكى از منابع بسيار مهم و معتبر در تاريخ رجال است كه مؤلف، در آن، از شيوه تاريخ‌نگارى نيز بهره برده و تاريخ را با ادب آميخته است. او، در اين تأليف بر خلاف تأليفات مشابه كه بيشتر بر اساس طبقه و يا سال وفات به شرح حال رجال مى‌پردازند، شعرا را بر حسب سرزمين، موطن و محل زندگى آنان طبقه بندى كرده است. ثعالبى، در اين كتاب، تنها به شرح حال افراد و ارائه نصوص و نمونه‌هاى شعرى صرف اكتفا نكرده، بلكه انديشه‌هاى نقادانه باارزش و تحليلات ادبى عالى را كه از ذوق ادبى بلند او حكايت دارد، نيز ارائه نموده است. او، در بسيارى از موارد، ابيات و اشعار شاعرى را با هم‌عصران خود از لحاظ بلاغت و ادب مقايسه كرده است. علاوه بر همه اينها، در كتاب وى فصل‌هاى خاصى ديده مى‌شود كه به سرقت‌هاى شعرى اختصاص يافته و كسانى را كه از ديگران الهام گرفته و يا شعرى سرقت كرده اند، توصيف و معرفى كرده است. مباحثى كه در بخش‌هاى چهارگانه كتاب، مطرح شده عبارتند از: بخش اول: درمحاسن اشعار آل حمدان و شعراى آنها و سايرين از اهل شام و همسايگان آن( مصر، مغرب و موصل) و گوشه‌اى از اخبار آنها. [۱]
يتيمة الدهر في محاسن اهل العصر، ثعالبی،ج۱،ص۳۲.
بخش دوم: در محاسن شعر اهل عراق و دولت ديلم، اخبار و حكايات آنها و نيز گزيده‌اى از ترسلات ايشان. [۲]
يتيمة الدهر في محاسن اهل العصر، ثعالبی،ج۲،ص۲۵۳.
بخش سوم: در محاسن شعر اهل جبال، فارس، جرجان، طبرستان و اصفهان كه جزء وزراء ديلميان بودند و نيز كاتبان، قضات و شعراى آنها و برخى از اخبار و اقوال ايشان. [۳]
يتيمة الدهر في محاسن اهل العصر، ثعالبی،ج۳،ص۱۷۹.
بخش چهارم: در محاسن اهل خراسان و ما وراء النهر از هنگام ايجاد دولت سامانى و غزنوى، اهل نيشابور و... [۴]
يتيمة الدهر في محاسن اهل العصر، ثعالبی،ج۴،ص۷۱.
۵ - نقايص کتاببه عقيده يكى از محققان، علی رغم نكات مثبتى كه در اين كتاب وجود دارد، اين اثر، از دو عيب اساسى برخوردار است: ۱. اولين ايرادى كه به اين كتاب وارد است، مربوط به اهتمام خاصى است كه ثعالبى نسبت به شاعران شامى از خود نشان مى‌دهد، به نحوى كه بابى جداگانه تحت عنوان« برترى شعراى شام بر شعراى ساير شهرها و دليل اين برترى» را به اين شاعران اختصاص داده و شعراى اهل عراق را از ديگر شعرا فروتر معرفى مى‌كند. وى، در توجيه فروترى شعراى عراق، از نزديك بودن عراق به شهرهاى فارس و نيز آميختگى مردم عراق با مردم ايران به‌عنوان دليل ضعف شعر شعراى عراق ياد كرده، ولى از نزديكى شام با سرزمين روم و اختلاط عرب شامى با روميان كه مى‌تواند سبب ضعف شعر شعراى شام گردد، سخنى نمى‌گويد. ۲. ايراد دوم نسبت به اين كتاب، مربوط به تخصيص ابواب جداگانه به پادشاهان و فرمان‌روايانى است كه خود شاعر بوده‌اند؛ وى، در اين كتاب، در ستايش آنها زياده روى كرده و حتى نقل اشعار ضعيف آنان را روا دانسته، در حالى كه در مقدمه كتاب، بر خود شرط كرده كه جز لب اللباب اشعار شاعران عرب را ذكر نكند. ۶ - وضعيت كتاببر اين كتاب، ذيل هاى متعددى نوشته شده كه از آن جمله است:« دمية القصر و عصرة اهل العصر»، نوشته ابو الحسن علی بن حسن باخرزی ( ۴۶۷ ق)،« خریدة القصر و جریدة اهل العصر »، نوشته عماد الدین اصفهانی ( ۵۹۷ ق) و« زینة الدهر »، نوشته ابو المعالی سعد بن علی وراق ( ۵۶۸ ق). این کتاب در این چاپ، مشتمل بر پاورقى هايى به قلم محقق، آقاى دكتر مفيد محمد قميحَة و فهرست مطالب در انتهاى هر جلد مى‌باشد. ۷ - مستندات مقاله۱. عارف ابو خَلَف الزغلول، دانشنامه جهان اسلام، ج ۹، ص ۶۷- ۶۹؛ ۲. قائدان، اصغر، تاريخ‌نگارى ثعالبى، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، مرداد و شهريور ۱۳۸۱، ش ۵۸ و ۵۹، ص ۶۵؛ ۳. مقدمه محقق؛ ۴. متن كتاب؛ ۵. يادداشت دكتر محمد محيى الدين عبد الحميد بر كتاب. ۸ - پانویس
۹ - منبعنرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی |