ابنزولاقاِبْنِ زولاق، ابومحمد حسن بن ابراهیم بن حسین بن حسن بن علی بن خالد بن راشد بن عبدالله بن سلیمان بن زولاق مصری لیثی (۳۰۶-۳۸۶ق/۹۱۹-۹۹۶م)، فقیه و محدّث است. ۱ - زندگیبرخی درگذشت او را ۳۸۹ق نوشته‌اند. یاقوت، ادباء، ج۷، ص۲۲۶. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط و اکرم البوشی، ج۱۶، ص۴۶۳، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. صفدی، ج۱۱، ص۳۷۰. ۲ - مذهبابن حجر عسقلانی پس از بیان این نکته که ابن زولاق از جمع کثیری استماع حدیث کرده و تصانیف او را گواه بر این امر دانسته است، گفته که ابن اعین الغزال به ناحق او را، به دلیل ابراز تشیع نسبت به فاطمیان، نکوهش و تکذیب کرده است، ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۲، ص۱۹۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۱- ۱۳۲۹ق. که با توجه به تألیفات او، تشیع وی بعید نمی‌نماید. امین امین، محسن، اعیان الشیعه، ج۴، ص۶۲۵ -۶۲۶، بیروت، ۱۰۴۳ق/۱۹۸۲م. که زندگی‌نامه نسبتاً کاملی از ابن زولاق به دست داده است، با استناد به همین قول ابن حجر، ابن زولاق را شیعه دانسته و می‌گوید که احتمالاً دوازده امامی بوده است. ۳ - فعالیتهاابن زولاق در ۳۳۰ق به دمشق رفت ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط و اکرم البوشی، ج۱۶، ص۴۶۳، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. و پس از حضور در مجالس درس محدّثان و راویان آن دیار به مصر بازگشت و مدتی عهده‌دار امر قضا شد، اما چون شیفته تاریخ و گردآوری رویدادهای آن بود، بیشتر عمر را بر سر این کار گذاشت. ۴ - اساتیداو در جوانی به حدیث و تاریخ روی آورد و حدیث را از ابوجعفر طحاوی فراگرفت. ۵ - آثارنوشتههای ابن زولاق از منابع عمده و اصیل تاریخ سده های نخستین مصر اسلامی به ویژه دوره‌های اخشیدی و فاطمی است. البته بیشتر این آثار از میان رفته، اما پیش از آن، از مآخذ مؤلفان تاریخ بوده است. از کتابهای او جز چند نسخه خطی ناقص خدیویه، فهرست، ج۵، ص۶-۷. ازهریه، فهرست، ج۵، ص۳۱۹. در دست نیست. مؤلفان آثار بسیاری را به او نسبت می‌دهند: ۱- اتمام اخبار امراءِ مصر للکندی ؛ مقریزی، اتعاظ الحنفاء، ج۱، ص۱۴۶. ۲- ذیل اخبار قضاة مصر کندی ، در اخبار قاضیان مصر که از ۲۴۶ق با ترجمه احوال قاضی بکار بن قتیبه آغاز می‌شود و به رجب ۳۸۶ق در احوال محمد بن نعمان قاضی فاطمی پایان می‌یابد ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۹۱. حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۸. بر همین کتاب کندی ، ابن حجر و شاگردش سخاوی ذیلهایی نوشته‌اند؛ حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۳۰۱. ۳- اخبار سیبویه المصری که افزون بر شرح احوال، برخی از اشعار و لطایف و کلمات قصار سیبویه را آورده است؛ ازهریه، فهرست، ج۵، ص۳۱۹. خدیویه، فهرست، ج۵، ص۶-۷. بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمة عبدالحلیم النجار، ج۳، ص۸۴، قاهره، دارالمعارف. ۴- العیون الدعج فی حلی دولة بنی طغج که ابن سعید مختصر آن را در المغرب فی حلی المغرب نقل کرده است؛ شیال، جمال الدین، حاشیه بر اتعّاظ الحنفاء (نک: مقریزی در همین مآخذ)، ج۱، ص۱۴۶. ۵- الموازنة بین مصر و بغداد ؛ ابن ظهیره، محمد بن محمد، الفضائل الباهرة فی محاسن مصر و القاهرة، به کوشش مصطفی السقاء و کامل المهندس، ج۱، ص۱۳۱، قاهره، ۱۹۶۹م. ۶- تاریخ الکبیر علی السنین . ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز، ج۱، ص۱۷۲. یاقوت، ادباء، ج۷، ص۲۲۶. بروکلمان بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمة عبدالحلیم النجار، ج۳، ص۸۴، قاهره، دارالمعارف. معتقد است که این کتاب تاریخ مصر تا ۴۹ق/۶۶۹م را در بر دارد؛ ۷- تاریخ مصر دواداری، ابوبکر بن عبدالله، کنزالدرر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، ج۴، ص۶، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. یا تاریخ مصر و فضائلها؛ ۸- سیرة ابن طولون ؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمان، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، ج۱، ص۱۸۳، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. ۹- سیرة العزیز؛ ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز، ج۱، ص۱۷۲. ۱۰- سیرة المعزلدین الله که اهّم مؤلفات اوست و مقریزی بخش عمده کتاب خود را از آن گرفته است؛ شیال، جمال الدین، حاشیه بر اتعّاظ الحنفاء (نک: مقریزی در همین مآخذ)، ج۱، ص۱۴۶. ۱۱- سیرة جوهر یاقوت، ادباء، ج۷، ص۲۲۶. ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز، ج۱، ص۱۷۲. بروکلمان نام کتاب را سیرة القائد جوهر ضبط کرده است؛ بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمة عبدالحلیم النجار، ج۳، ص۸۴، قاهره، دارالمعارف. ۱۲- سیرة خمارویه ؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمان، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، ج۱، ص۱۸۳، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. ۱۳- سیرة کافور ؛ ۱۴- سیرة محمد بن طغج الاخشید ؛ یاقوت، ادباء، ج۷، ص۲۲۶. ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز، ج۱، ص۱۷۲. ۱۵- فضایل مصر و اخبارها . سخاوی، محمد بن عبدالرحمان، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، ج۱، ص۲۷، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. روزنتال روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، ج۱، ص ۱۷۸، مشهد، ۱۳۶۵ش. انتساب این کتاب را به ابن زولاق، به دلیل ضعف تألیف، مورد انتقاد قرار داده و نیز معتقد است روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، ۱۳۶۵ش. چهار کتابی که بروکلمان بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمة عبدالحلیم النجار، ج۳، ص۸۳ -۸۴، قاهره، دارالمعارف. از ابن زولاق دانسته است «به ظاهر همه یکی یا کاملاً شبیه یکدیگر است...» دوسلان این اثر را مختصر یک کتاب مفصل دیگر دانسته است؛ ۱۶- فى فضائل مصر و النيل ؛ ۱۷- كتاب فى خطط مصر كه نام آن در غالب منابع آمده است؛ ۱۸- کواکب در احوال خاندان ماذرایی ویت، حاشیه خطط، ج۲، ص۶۶. نام دیگر این کتاب سیرة الماذر آیتین است. ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز، ج۱، ص۱۷۲. یاقوت، ادباء، ج۷، ص۲۲۶. ۵.۱ - نقل از آثارآثار ابن زولاق، چنانکه اشاره شد، توجه مورخان و نویسندگان بعدی را به خود جلب کرده است. اینان گاه به صراحت و با ذکر نام و اغلب بدون ذکر نام مطالب خود را از نوشته‌های ابن زولاق گرفته‌اند، برای نمونه یاقوت در معجم البلدان در ۸ مورد، ابن خلکان در ۴ مورد، دواداری در ۲ مورد، ابن دقماق در ۳ مورد، مقریزی در اتّعاظ در ۴ مورد و در خطط نیز در ۴ مورد، ابن ظهیره در ۲۰ مورد، حر عاملی در ۱ مورد، ابن حجر در ۳۶ مورد به نوشته‌های ابن زولاق استناد جسته‌اند، علاوه بر اینها ویت معتقد است که ابن میسر هم از ابن زولاق بسیار نقل کرده و تقریباً تمامی گزارش مربوط به سالهای ۳۶۲ تا ۳۶۵ق را از وی گرفته است. برخی نیز ابن سعید و ابن حجر را، پس از مقریزی، از مؤلفانی دانسته‌اند که بیش از دیگران از ابن زولاق نقل کرده‌اند.۶ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۱- ۱۳۲۹ق. (۲) ابن خلکان، وفیات. (۳) ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۴) ابن ظهیره، محمد بن محمد، الفضائل الباهرة فی محاسن مصر و القاهرة، به کوشش مصطفی السقاء و کامل المهندس، قاهره، ۱۹۶۹م. (۵) ازهریه، فهرست. (۶) امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، ۱۰۴۳ق/۱۹۸۲م. (۷) بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمة عبدالحلیم النجار، قاهره، دارالمعارف. (۸) حاجی خلیفه، کشف. (۹) خدیویه، فهرست. (۱۰) دواداری، ابوبکر بن عبدالله، کنزالدرر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۱۱) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط و اکرم البوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۲) روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، ۱۳۶۵ش. (۱۳) سخاوی، محمد بن عبدالرحمان، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۱۴) شیال، جمال الدین، حاشیه بر اتعّاظ الحنفاء (نک: مقریزی در همین مآخذ). (۱۵) یاقوت، ادباء. (۱۶) یاقوت، بلدان. ۷ - پانویس۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن زولاق»، ج۳، ص۱۲۷۴. |