ابن‌قنفذ ابوالعباس احمد بن حسن قسنطینیاِبْنِ قُنْفُذ، ابوالعباس احمد بن حسن بن علی بن خطیب قسنطینی (ح ۷۴۰-۸۱۰ق/۱۳۳۹-۱۴۰۷م)، فقیه، قاضی ، مورخ، ریاضی‌دان، شاعر، عارف و محدث مالکی الجزائر بود. ۱ - شناخت اجمالیبرخی نام پدرش را حسین گفته‌اند [۱]
باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج»، همراه الدیباج المذهب ابن فرحون، ص۷۵، قاهره، ۱۳۵۱ق.
ولی درست نیست.او خود نام پدرش را حسن نقل کرده است. [۲]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزالحقیر، ج۱، ص۴۶، به کوشش محمد الفاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م.
وی به ابن خطیب نیز شهرت دارد. دلیل این شهرت این بوده که نیا و پدرش سال‌ها در مقام خطابت جمعه در قسنطینه بوده‌اند. [۳]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۴۵، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۴]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزالحقیر، ج۱، ص۴۸، به کوشش محمد الفاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م.
احتمال داده شده است که اصل ابن قنفذ از بنی قنفذ، شاخه‌ای از اشجع عدنانی باشد. [۵]
شاذلی نیفر، محمد و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۳۹، مقدمه بر الفارسیة (نک: ابن قنفذ در همین مآخذ).
وی در کودکی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی و تربیت ابویعقوب یوسف ملاری ، نیای مادری خود، قرار گرفت [۶]
شاذلی نیفر، محمد و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۴۰، مقدمه بر الفارسیة (نک: ابن قنفذ در همین مآخذ).
و پس از تعلیم و تربیت اولیه در قسنطینه به سیر و سیاحت پرداخت.در این سیاحت، از عالمان و صوفیان بنام، علم و عرفان آموخت و تجربه‌ها اندوخت. ۲ - اساتیددر ۷۵۹ق/۱۱۸۳م نخستین بار از قسنطینه به مغرب اقصی رفت و از شهرهای آن حدود [۷]
نویهض، مقدمه بر الوفیات نک: ابن قنفذ در همین مآخذ)،ص۸.
[۸]
نویهض، مقدمه بر الوفیات نک: ابن قنفذ در همین مآخذ)،ص۱۰.
[۹]
نویهض، مقدمه بر الوفیات نک: ابن قنفذ در همین مآخذ)،ص۱۱.
[۱۰]
فاسی، محمد، مقدمه بر انس الفقیر (نک: ابن قنفذ در همین مآخذ).
دیدار کرد.به استناد نوشته‌های خود او، وی در این سفرها، در شهرهای مختلف از کسانی چون عبدالرحمان لجائی ، [۱۱]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۶۹، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابوالعباس احمد قباب ، [۱۲]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۷۲، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابومحمد عبدالله وانغیلی ضریر ، [۱۳]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۷۲-۳۷۳، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابوعبدالله محمد بن حیاتی ، [۱۴]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۷۵، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابوعمران موسی عبدوسی ، [۱۵]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۶۹، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابوالحسن محمد بن احمد بَطَرنی [۱۶]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۷۸، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و گروهی دیگر دانش آموخت و اجازه روایت دریافت داشت.ابن قنفذ همچنین در این سفرها بسیاری از قبور اولیا و عارفان را زیارت کرد و همچنین بر تجربیات عرفانی خود افزود. ۳ - آشنایی با ابن عاشر اندلسیاز میان صوفیان معاصرش احتمالاً بیش از همه ابن عاشر اندلسی بر وی اثر گذاشته است. ظاهراً نخستین باری که ابن قنفذ با ابن عاشر دیدار داشته، در ۷۶۳ق/۱۳۶۲م بوده است. [۱۷]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزالحقیر، ج۱، ص۷، به کوشش محمد الفاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م.
[۱۸]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
چنانکه از روایت خود او [۱۹]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزالحقیر، ج۱، ص۷۱، به کوشش محمد الفاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م.
برمی‌آید، وی در ۷۶۹ق مدتی نیز در دکّاله سمت قضا داشته است.۴ - تصدی امامت جمعه، قضا و افتاابن قنفذ [۲۰]
ابن قنفذ، احمد، ج۱، ص۱۰۵، انس الفقیر و عزالحقیر، به کوشش محمد الفاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م.
در ۷۷۶ق/۱۳۷۴م، از طریق تلمسان به قسنطینه بازگشت و به امامت جمعه و قضا و افتا ی آنجا گمارده شد. [۲۱]
نویهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، ص۲۰، بیروت، ۱۹۷۱م.
از اینکه خود می‌گوید در ۷۷۷ق در جامع زیتونه از ابن عَرَفه علم آموختم، [۲۲]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۸۰، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
چنین برمی‌آید که پس از بازگشت بار دیگر رخت سفر بسته و به تونس رفته است.وی ابن عرفه را یک سال پیش از مرگش در تونس دیده است [۲۳]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۸۰، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و چون ابن عرفه در ۸۰۳ق/۱۴۰۰م درگذشته، [۲۴]
ابن قنفذ، الوفیات، ج۱، ص۳۷۹، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
معلوم می‌شود که او در ۸۰۲ق نیز در تونس اقامت داشته است.۵ - موقعیت اجتماعی و علمی خاندان پدری و مادریخاندان پدری ابن قنفذ در قسنطینه از اعتبار دینی، علمی، اجتماعی و سیاسی مهمی برخوردار بودند و جملگی نزد فرمانروایان حفصی قسنطینه منزلت برجسته‌ای داشتند. به‌ویژه پدر او بیش از دیگران دارای نفوذ کلام و اعتبار سیاسی و اجتماعی بود. خاندان مادری او نیز از چنین اعتباری برخوردار بودند. نیای بزرگ او یعقوب بن عمران بویوسفی و فرزندش ابویعقوب یوسف ملاری از عالمان و عارفان بنام بودند و در دستگاه فرمانروایان حفصی نیز نفوذ و اقتدار داشتند. خود او در برخی از آثارش مانند الفارسیة و انس الفقیر از اعتبار اجداد مادریش نزد امیران حفصی سخن گفته است. خاندان ابن قنفذ از ثروت فراوان نیز بهره‌مند بودند و نزدیکی آنان با حاکمان حفصی باعث افزایش ثروتشان شده بود. [۲۵]
نویهض، مقدمه بر الوفیات نک: ابن قنفذ در همین مآخذ)،ص۷
[۲۶]
شاذلی نیفر، محمد و عبدالمجید ترکی، ج۱، ص۴۷، مقدمه بر الفارسیة (نک: ابن قنفذ در همین مآخذ).
خود وی نیز نزد امیران حفصی از منزلت ممتازی برخوردار بود و با دولتمردان پیوندهای استوار داشت؛ از این رو برخی از آثار خود را به نام آنان نوشته و گاه در این آثار از آنان به نیکی یاد کرده است. [۲۷]
ابن قنفذ، الفارسیة، ج۱، ص۱۹۵، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، تونس، ۱۹۶۸م.
۶ - علاقه به عوالم صوفیانهبا اینهمه وی به عوالم صوفیانه و عزلت و انزوا بیش از پرداختن به امور سیاسی و اجتماعی گرایش داشت. بیشترین اوقات عمر او به سیاحت و دیدار با عالمان و صوفیان بنام و دانش‌اندوزی و تألیف و تصنیف گذشته است. با اینکه با غالب علوم متداول روزگارش کم و بیش آشنا بود و در برخی از آن‌ها از جمله فیزیک و ریاضیات مهارت کافی داشت، [۲۸]
قربانی، ابوالقاسم، ج۱، ص۴۲، زندگی نامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی، تهران، ۱۳۶۵ش.
اما به سبب دلبستگی خاصش به عرفان و تصوف و نیز تاریخ، تألیف مهم او در این دو زمینه است.۷ - آثارابن قنفذ خود در ۸۰۷ق/۱۴۰۴م شمار آثار خود را ۲۷ ذکر کرده است. [۲۹]
نویهض، مقدمه بر الوفیات نک: ابن قنفذ در همین مآخذ)،ص۱۲-۱۶.
آنچه از آثار وی باقی مانده، به قرار زیر است: ۷.۱ - چاپی۱. الفارسیة فی مبادی الدولة الحفصیة. این کتاب تاریخ دولت حفصیان است و به نام امیر ابوفارس عبدالعزیز مرینی نوشته شده است. [۳۰]
ابن قنفذ، الفارسیة، ج۱، ص۹۹، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، تونس، ۱۹۶۸م.
بخشی از اهم حوادث این دولت از حدود ۴۷۱ق/۱۰۷۸م تا ۸۰۵ق/۱۴۰۲م در این کتاب آمده است. در این اثر به اوضاع اجتماعی و عمومی توجه چندانی نشده است. مهم‌ترین بخش کتاب به شرح زندگی امیران حفصی و حوادث مهم مرتبط با آنان اختصاص دارد که از ۶۴۷ق/۱۲۴۹م آغاز می‌شود. رویدادها به صورت سال به سال تدوین شده و غیر از شرح احوال امیران و وابستگانشان، به برخی از حوادث که به نظر مؤلف قابل ذکر بوده، چون وفیات دانشمندان، نیز اشارتی رفته است. اهمیت عمده کتاب در این است که بخش قابل توجه آن به حوادثی اختصاص دارد که یا مؤلف در آن‌ها حضور مستقیم داشته و یا روایات مربوط به آن‌ها را به طور شفاهی از خاندان خود شنیده و در کتاب آورده است. به طور کلی کتاب الفارسیة در شناخت و آگاهی از دولت و فرمانروایان حفصی افریقیه و مغرب بسیار سودمند است. این کتاب در ۱۸۴۷م در پاریس، در ۱۹۳۹م به کوشش هنری پرس۱ در الجزایر و در ۱۹۶۸م با مقدمه مفصل و توضیحات سودمند محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی در تونس و نیز بار دیگر در مصر چاپ شده است. نیز در سال‌های ۱۸۴۸-۱۸۵۲م پاره‌هایی از آن توسط شربونو۱ مستشرق فرانسوی همراه با ترجمه فرانسوی آن به چاپ رسیده است؛ ۲. انس الفقیر و عزّالحقیر. وی این کتاب را در ۷۸۷ق/۱۳۸۵م زمانی که در قسنطینه بود، نوشت و موضوع آن معرفی شیخ ابومدین و شاگردان و پیروان وی است. در این کتاب اطلاعات سودمندی راجع به مشایخ طریقت و صوفیان بنام معاصر مؤلف در سراسر افریقیه و مغرب آمده است. در واقع کتاب از یکسو بیانگر شخصیت و افکار و آراءِ صوفیانه ابن قنفذ است و از سوی دیگر نوعی سفرنامه صوفیانه او به شمار می‌آید. با اینکه عمدتاً عرفانی است و به قصد معرفی صوفیان نوشته شده، در عین حال به اقتضای مورخ بودن مؤلف و نیز پیوندش با امیران و فرمانروایان، از نقل حوادث سیاسی و اجتماعی روزگار نیز تهی نیست. این کتاب در ۱۹۶۵م به کوشش محمد فاسی و ادولف فور در رباط به چاپ رسیده است. ۳. الوفیات. این کتاب ذیلی است بر اثر دیگر مؤلف با عنوان شرف الطالب فی اسنی المطالب [۳۱]
نویهض، مقدمه بر الوفیات نک: ابن قنفذ در همین مآخذ)،ص۱۷
مؤلف در این اثر فقط تاریخ درگذشت بسیاری از شخصیت‌های فقهی و علمی و احیاناً سیاسی اسلام را آورده است. کتاب با درگذشت پیامبر اسلام آغاز می‌شود و آنگاه به صحابه بنام اشاره می‌کند و بعد سال مرگ زنان پیامبر را می‌آورد؛ سپس قرن به قرن و در هر قرن نیز دهه به دهه به اعلام می‌پردازد و به همین ترتیب تا ۸۰۷ق/۱۴۰۴م ادامه می‌یابد. الوفیات در ۱۹۱۱م به کوشش مولوی محمد هدایت حسین در کلکته، در ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م به کوشش هنری پرس در الجزایر و در ذیحجه ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م به کوشش عادل نویهض در بیروت، چاپ شده است؛ ۴. وسیلة الاسلام بالنبی علیه الصلاة و السلام. این کتاب که در زندگی و سیره پیامبر اسلام است، در ۵ باب و هر باب در چند فصل اصلی و فصول متعدد فرعی تدوین یافته و در هر فصل مطلب مورد نظر به کوتاهی و با رعایت گزیده گویی بیان شده است. وسیله در ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م نخستین بار به کوشش سلیمان الصید در بیروت چاپ شده است. ۷.۲ - خطی۱.تحفة الوارد فی اختصاص الشرف من قبل الوالد. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره موجود است. ۲.شرح ارجوزة الاحکام النجومیة، نسخه‌ای از آن در مغرب (سلا) نگهداری می‌شود [۳۲]
حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصُبَیحیة، ج۱، ص۵۰۷، کویت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
۳.شرف الطالب فی اسنی المطالب، نسخه‌ای از آن در رباط موجود است؛ [۳۳]
دارالکتب، خطی،ج۱،ص۲۵۴.
۴.طبقات علماء قسنطینة، نسخه‌ای از آن در الجزایرموجوداست. [۳۴]
نویهض، مقدمه بر الوفیات نک: ابن قنفذ در همین مآخذ)،ص۱۷
۵.شرح‌ارجوزة القیروانی، نسخه‌ای از آن در کتابخانة سلیمانیة استانبول نگهداری می‌شود [۳۵]
محمد بن عبدالکریم، مخطوطات جزائریة فی مکتبات اسطنبول،ص۷۰-۷۱، ۱۹۷۲م.
۶.شرح الدلالة الکلیة عن الحرکات الفلکیة، نسخه‌ای از آن در کتابخانة دانشگاه پرینستون موجود است. ابن‌قنفذ گاه شعر نیز می‌سروده است. برخی از اشعار او را ابن قاضی مکناسی ، [۳۶]
ابن قاضی مکناسی، احمد، ج۱، ص ۱۵۵، جذوة الاقتباس، رباط، ۱۹۷۳م.
[۳۷]
بابا تنبکتی باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج»، ص۷۶، همراه الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، ۱۳۵۱ق.
و ابن مریم [۳۸]
ابن مریم، محمد، البستان، الجزائر،ج۱، ص ۳۱۰-۳۱۳، ۱۳۲۶/۱۹۰۸م.
آورده‌اند.۸ - فهرست منابع(۱) ابن قاضی مکناسی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، ۱۹۷۳م. (۲) ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزالحقیر، به کوشش محمد الفاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م. (۳) ابن قنفذ، الفارسیة، به کوشش محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی، تونس، ۱۹۶۸م. (۴) ابن قنفذ، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛ همو، وسیلة الاسلام، به کوشش سلیمان الصید المحامی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م؛ (۵) ابن مریم، محمد، البستان، الجزائر، ۱۳۲۶/۱۹۰۸م. (۶) باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج»، همراه الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، ۱۳۵۱ق. (۷) حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصُبَیحیة، کویت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م. (۸) دارالکتب، خطی. (۹) شاذلی نیفر، محمد و عبدالمجید ترکی، مقدمه بر الفارسیة (نک: ابن قنفذ در همین مآخذ). (۱۰) فاسی، محمد، مقدمه بر انس الفقیر (نک: ابن قنفذ در همین مآخذ). (۱۱) قربانی، ابوالقاسم، زندگی نامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی، تهران، ۱۳۶۵ش. (۱۲) محمد بن عبدالکریم، مخطوطات جزائریة فی مکتبات اسطنبول، ۱۹۷۲م. (۱۳)نویهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، بیروت، ۱۹۷۱م. (۱۴)نویهض، مقدمه بر الوفیات نک: ابن قنفذ در همین مآخذ)؛ ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن قنفذ»، ج۴،ص۱۶۵۸. |