بارتولدبارْتولْد، واسیلی ولادیمیرُویچ (۱۲۸۶-۱۳۴۹ق/۱۸۶۹-۱۹۳۰م)، دانشمند خاورشناس و نویسنده مقالات و کتاب‌های متعدد در تاریخ و فرهنگ خاورمیانه به ویژه آسیای مرکزی می‌باشد؛ در این مقاله سعی شده است تا به تحصیلات و فعالیت‌های علمی و سِمَت‌ها و آثارش اشاره شود. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات و فعالیت‌ها ۲.۱ - علاقه‌مند به تاریخ مشرق زمین ۲.۲ - درجه فوق‌لیسانس و دکتری ۲.۳ - استاد فوق‌العاده ۲.۴ - تدریس در مجامع علمی ۲.۵ - سمت‌های متعدد ۲.۶ - مرگ بارتولد ۲.۷ - حوزه مطالعات و تحقیقات ۲.۸ - حوزه تتبعات ۲.۹ - خدمت بارتولد به خاورشناسی ۳ - آثار و تالیفات علمی ۴ - فهرست منابع ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - بیوگرافیبارْتولْد، واسیلی ولادیمیرُویچ (۱۲۸۶-۱۳۴۹ق/۱۸۶۹-۱۹۳۰م)، دانشمند خاورشناس و نویسنده مقالات و کتاب‌های متعدد در تاریخ و فرهنگ خاورمیانه به ویژه آسیای مرکزی می‌باشد. وی در سن پترزبورگ زاده شد. پدر و مادرش از تبار آلمانی‌های مهاجر بودند و گویا به این سبب واسیلی به ویلهلم نیز موسوم شد و بعدها این نام را درآثاری که به زبان‌های اروپای غربی می‌نوشت، به کار می‌برد [۱]
Iranica، ج۳، ص۸۳۰.
۲ - تحصیلات و فعالیتهارفاه خانوادگی به بارتولد امکان داد تا تحصیلاتش را به راحتی دنبال کند. وی خوب درس خواند و معلومات گسترده‌ای در علوم انسانی کسب کرد و با زبان‌های لاتین و یونانی آشنا گردید. [۲]
پتروشفسکی، ا مقدمه بر ترکستان‌نامه بارتولد، ترجمه کریم کشاورز، ج۱، ص۲، تهران، ۱۳۵۲ش.
در ۱۸۸۷م در بخش زبان‌های شرقی دانشگاه سن پترزبورگ دانش آموخت و خود چندی در همان‌جا به تحقیق و تدریس پرداخت. [۳]
GSE، ج۳، ص۳۹.
۲.۱ - علاقه‌مند به تاریخ مشرق زمینآنگاه به سبب علاقه‌مندی به تاریخ مشرق زمین سخت به تحصیل در آن زمینه همت گماشت، اما از آن‌جا که توفیق در این رشته مستلزم تسلط به زبان‌های خارجی بود، بارتولد به توصیه استادش ویکتورفون روزن‌ِ (د ۱۹۰۸م)، متخصص سرشناس زبان عربی در دانشگاه سن پترزبورگ، به آلمان رفت و در آن‌جا در کلاس‌های درس آوگوست مولر در دانشگاه هاله و تئودورنولدکه در دانشگاه استراسبورگ شرکت کرد. سفر آلمان این فرصت را فراهم ساخت تا بارتولد بتواند به حلقه درس و بحث بزرگ‌ترین پژوهشگران اروپایی راه یابد و از آنان بهره‌مند گردد. ۲.۲ - درجه فوق‌لیسانس و دکتریدر ۱۸۹۲م بارتولد به زادگاه خویش بازگشت و سال بعد به دریافت درجه فوق‌لیسانس نایل آمد [۴]
Inayatullah، X WW Barthold: His Life and Works n، Journal of the Pakistan Historical Society، Karachi، ۱۹۶۱، vol IX (۲).
و در ۱۹۰۰م درجه دکتری در تاریخ شرق را دریافت کرد. [۵]
Iranica، ج۳، ص۸۳۰.
۲.۳ - استاد فوقالعادهدر ۱۹۰۱م به عنوان «استاد فوق‌العاده»، و در ۱۹۰۶م به استادی دانشگاه برگزیده شد و تا پایان عمر در این مقام باقی ماند. [۶]
Iranica، ج۳، ص۸۳۰.
بارتولد با استادان برجسته‌ای از قبیل پ. م. ملیورانسکی و و. و. رادلُف که هر دو ترک‌شناس بودند، آشنایی یافت و پس از چندی خواهر ایران‌شناس معروف، و. ا. ژُکوفسکی (د ۱۹۱۸م) را به همسری گرفت [۷]
پتروشفسکی، ا مقدمه بر ترکستان‌نامه بارتولد، ترجمه کریم کشاورز، ج۱، ص۳، تهران، ۱۳۵۲ش.
مینورسکی در ۱۹۱۲م به عضویت فرهنگستان روسیه برگزیده شد.۲.۴ - تدریس در مجامع علمیبارتولد با اینکه از پدر و مادری آلمانی بود، این زبان را زبان مادری خود نمی‌شمرد و به گفته خودش، نخستین مقالاتی را که به آلمانی می‌نوشت، برای اصلاح به نظر دوستانش می‌رساند [۸]
پتروشفسکی، ا مقدمه بر ترکستان‌نامه بارتولد، ترجمه کریم کشاورز، ج۱، ص۳، تهران، ۱۳۵۲ش.
او در دانشگاه‌های مسکو، تاشکند، باکو، استانبول و لندن به تدریس پرداخت و بارها برای شرکت در مجامع علمی یا تأسیس رشته‌های شرق‌شناسی در پاره‌ای از دانشگاه‌ها، دیدار از کتابخانه‌ها، پژوهش‌های علمی و نیز ایراد سخنرانی به شهر‌های روسیه و آسیای مرکزی، قفقاز، ترکیه، مصر و بعضی از کشورهای غربی مانند ایتالیا و اتریش سفر کرد و تقریباً هر سال یک بار به ترکستان می‌رفت [۹]
پتروشفسکی، ا مقدمه بر ترکستان‌نامه بارتولد، ترجمه کریم کشاورز، ج۱، ص۳، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۱۰]
Minorsky، V and T Minorsky، ج۱، ص۹، introd and tr Four Studies on the History of Central Asia of WW Barthold، Leiden، ۱۹۶۲.
۲.۵ - سمت‌های متعددبارتولد علاوه بر تدریس و تحقیق، سمت‌های متعددی نیز برعهده داشت که از مهم‌ترین آن‌ها، دبیری (۱۹۰۵-۱۹۱۳م) و ریاست (۱۹۱۸- ۱۹۲۲م) «شعبه شرقی انجمن باستان‌شناسی روسیه»، دبیری «کمیته روسی برای مطالعه آسیای مرکزی و شرقی» (۱۹۰۳-۱۹۲۱م)، ریاست «هیأت شرق‌شناسان وابسته به موزه آسیایی» (۱۹۲۱- ۱۹۳۰م)، سردبیری ارگان انتشاراتی دو مرکز نخستین از ۳ مرکز مذکور، و نیز سردبیری ۳ فصلنامه کم دوام دنیای اسلام (۱۹۱۲م)، دنیای مسلمان (۱۹۱۷م) و ایران (۱۹۲۷-۱۹۲۹م) را باید نام برد [۱۱]
Iranica، ج۳، ص۸۳۰.
[۱۲]
GSE، ج۳، ص۴۰.
۲.۶ - مرگ بارتولدمرگ همسرش ماریا آلکسیونا در ۱۹۲۸م (که یار و یاور صمیمی وی بود) ضربه سختی به او وارد آورد و بارتولد دو سال پس از او درگذشت. وی مردی بسیار جدی و سخت‌کوش، و در مسائل علمی کم گذشت و سخت‌گیر بود. [۱۳]
Minorsky، V and T Minorsky، ج۱، ص۸، introd and tr Four Studies on the History of Central Asia of WW Barthold، Leiden، ۱۹۶۲.
[۱۴]
پتروشفسکی، ا مقدمه بر ترکستان‌نامه بارتولد، ترجمه کریم کشاورز، ج۱، ص۸-۹، تهران، ۱۳۵۲ش.
۲.۷ - حوزه مطالعات و تحقیقاتحوزه مطالعات و تحقیقات بارتولد بسیار وسیع، و آثارش بسیار متنوع و متعدد است: تاریخ، باستان‌شناسی، سکه‌شناسی، جغرافیای تاریخی، فرهنگ و زبان، ادیان و غیره موضوع‌هایی بودند که وی بدان‌ها پرداخت، اما محور اصلی علایق وی تاریخ بود. بارتولد ۶۷۰ مقاله و کتاب از خود برجای نهاد که از این مقدار، ۲۴۷ مقاله تنها در «دائره المعارف اسلام» منتشر شده است. ۱۴ اثرِ او پس از مرگش به چاپ رسید و بخشی از تألیفاتش هنوز به صورت دست‌نویس باقی است. [۱۵]
Iranica، ج۳، ص۸۳۰.
هرجا سخن از ترک‌شناسی و تتبعات تاریخی و مردم‌شناسی آسیای مرکزی می‌رود، حضور بارتولد به مراتب بیش از همه احساس می‌شود. گرچه پیش از او کسانی دیگر هم بدین موضوع پرداخته بودند، [۱۶]
پتروشفسکی، ا مقدمه بر ترکستان‌نامه بارتولد، ترجمه کریم کشاورز، ج۱، ص۱۲، تهران، ۱۳۵۲ش.
اما این بارتولد بود که تحقیقات مربوط به آسیای مرکزی را بر مبنایی علمی استوار کرد. با این همه، به لحاظ پیوستگی تاریخ اقوام و فرهنگ‌های آسیای مرکزی با سرزمین‌های مجاور، بارتولد بخش قابل ملاحظه‌ای از پژوهش‌های خویش را به عناصر فرهنگی مختلفی اختصاص داد که به عقیده او، تاریخ آسیای مرکزی را شکل بخشیده بود. در این میان، ایران با سابقه فرهنگی و نفوذ سیاسی - اجتماعی که قرن‌ها در آسیای مرکزی داشته، برای بارتولد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و تحقیقات متعددی در زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و دینی‌ِ قبل و بعد از اسلام‌ِ ایران انجام داد.۲.۸ - حوزه تتبعاتحوزه تتبعات بارتولد را می‌توان به ۳ بخش ترک‌شناسی، ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی تقسیم کرد. کانون‌ِ علاقه بارتولد در آغاز، تاریخ آسیای مرکزی در آستانه حمله مغول بود، اما وی بعدها حوزه پژوهش‌های خود را گسترش داد. از سویی، چون بسیاری از مسائل اساسی تاریخ این سرزمین در آغاز قرون وسطی مورد مطالعه قرار نگرفته بود، وی به بررسی سیر تاریخی این منطقه پهناور از زمان فتح اعراب به بعد همت گمارد و پژوهش‌های خود را در تاریخ مغول با بررسی عصر سلاطین تیموری تا حدود سال ۹۰۰ق تکمیل کرد [۱۷]
Iranica، ج۳، ص۸۳۱.
از سوی دیگر، بخشی از تحقیقات خود را به دوران قبل از اسلام آسیای مرکزی و ایران، و سپس دوره بعد از تیموریان تا عهد خانات، و بلافاصله پیش از سلطه روس‌ها بر این منطقه تخصیص داد. [۱۸]
Iranica، ج۳، ص۸۳۱.
پژوهش‌های این خاورشناس برجسته درباره سیر تاریخی آسیای مرکزی، قبایل، اقوام و نظامات و نهادهای اجتماعی آن پس از گذشت حدود ۷۰ سال هنوز از بسیاری جهات بی‌نظیر است. او پیوسته به مسائل مربوط به تاریخ اجتماعی - اقتصادی و وضع توده‌های مردم‌ِ مورد مطالعه خود توجه خاص داشت. نتیجه‌گیری‌های تاریخی او که حاصل سال‌ها تتبع و تفکر است، برای اهل تحقیق بسیار پراهمیت است. البته پاره‌ای از برداشت‌ها و نتیجه‌گیری‌های بارتولد را درباره فتوحات مغول بعضی از محققان روسی یکسویه دانسته، و بر آن خرده گرفته‌اند [۱۹]
GSE، ج۳، ص۳۹.
این خرده‌گیری‌ها را می‌توان به تغییر جهان‌بینی و تحول فکری پژوهشگران روسی پس از انقلاب ۱۹۱۷م نسبت داد که دانشمندانی چون بارتولد را فاقدِ بینش تاریخی‌ِ مارکسیستی - لنینیستی می‌دانستند. [۲۰]
ایران‌شناسی در اروپا و ژاپن، به کوشش رودی متّی و نیکی کدّی، ترجمه مرتضی اسعدی، ص۳۰۸، تهران، ۱۳۷۱ش.
۲.۹ - خدمت بارتولد به خاورشناسیاز آن‌جا که بارتولد ۳ زبان اصلی جهان اسلام، عربی، فارسی و ترکی را نیک می‌دانست، و به منابع بی‌شماری در موضوع‌های تحقیقاتی خود دسترسی مستقیم داشت، اطلاعات مندرج در آثارش عمدتاً دست اول است. او که بر گنجینه‌های گران‌قدری از مآخذ در کتابخانه‌های آسیای مرکزی و خاورمیانه دست یافته بود، در شناساندن هرچه بیشتر آن‌ها به اهل تحقیق تلاش فراوان کرد. از دیگر خدمات بارتولد به حوزه خاور شناسی، بررسی و معرفی پژوهش‌هایی بود که در زمینه شرق‌شناسی تا زمان او، در اروپا و روسیه، صورت پذیرفته بود. ۳ - آثار و تالیفات علمیمجموعه تألیفات و کارهای علمی بارتولد در خلال سال‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰م با نظارت آکادمی علوم شوروی در ۹ مجلد انتشار یافته است. [۲۱]
ایران‌شناسی در اروپا و ژاپن، به کوشش رودی متّی و نیکی کدّی، ترجمه مرتضی اسعدی، ص۳۰۹، تهران، ۱۳۷۱ش.
بعضی از مهم‌ترین آثار او این‌هاست:۱. ترکستان در عهد هجوم مغول، که شامل دو بخش است. بخش اول (۱۸۹۸م) گزیده‌هایی از متون تاریخی - جغرافیایی فارسی و عربی است که در زمان بارتولد تنها به صورت نسخه‌های خطی وجود داشته است. بارتولد با عرضه این اثر به دریافت درجه دانشگاهی «ماژیستر» توفیق یافت. [۲۲]
کشاورز، کریم، «چاپ جدید تألیفات و آثار بارتولد»، ص۶۲۳، راهنمای کتاب، تهران، ۱۳۴۵ش، س ۹، شم ۶.
بخش دوم شامل تحقیقات او درباره ترکستان است (۱۹۰۰م). همین بخش بود که بارتولد به عنوان رساله علمی برای اخذ درجه استادی تاریخ شرق به دانشگاه سن پترزبورگ تقدیم داشت. [۲۳]
پتروشفسکی، ا مقدمه بر ترکستان‌نامه بارتولد، ترجمه کریم کشاورز، ج۱، ص۱۰-۲۶، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۲۴]
اذکایی، پرویز، «ترکستان‌نامه»، ص۱۲۰-۱۳۰، راهنمای کتاب، ۱۳۵۵ش، س ۱۹.
بخش دوم را کریم کشاورز با عنوان ترکستان‌نامه به فارسی ترجمه کرده، و در ۱۳۵۲ش به چاپ رسانده است.۲. اندیشه‌های مذهبی و حکومت اشرافی در کشورهای اسلامی (۱۹۰۳م)، شامل بررسی اجمالی تاریخ تکامل دولت و مناسبات حکومت دنیوی با دین در خاور اسلامی است. [۲۵]
کتاب‌شناسی خاورشناسان، روسیه و جمهوری‌های اتحاد شوروی سابق، ص۸۷، تهران، ۱۳۷۲ش.
[۲۶]
ایزدی، سیروس، مقدمه بر خلیفه و سلطان‌ِ بارتولد، ص۳، تهران، ۱۳۵۸ش.
اصولاً یکی از موضوعات مورد توجه بارتولد نقش دین در حکومت‌هاست. او از این دیدگاه، نظریه ابن خلدون را درمورد حکومت الهی و سلطه دینی در دول اسلامی مورد تحقیق قرار داده است. [۲۷]
عقیقی، نجیب، المستشرقون، ج۳، ص۷۹، قاهره، ۱۹۶۴م.
۳. خلیفه و سلطان (۱۹۱۲م)، یکی از پژوهش‌های درخشان بارتولد است که شامل سیر تحول فرمانروایی در سرزمین‌های اسلامی پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا روزگار خلفای عثمانی است. این کتاب را سیروس ایزدی همراه با مقاله «برمکیان‌ِ» بارتولد (از «دائره المعارف اسلام») به فارسی ترجمه، و در ۱۳۵۸ش منتشر کرده است. ۴. پژوهش‌های جغرافیایی - تاریخی درباره ایران (۱۹۰۴م). این اثر با عنوان جغرافیای تاریخی ایران توسط حمزه سردادور به فارسی ترجمه شده، و در ۱۳۵۱ش به چاپ رسیده است. ۵. الغ‌بیک و زمان او (۱۹۱۸م)، که شامل بررسی شخصیت و فرمانروایی الغ‌بیک نواده تیمور، و گزارش رویدادهای دوره‌ای از تاریخ تیموریان (۸۰۲ -۸۵۴ق/۱۴۰۰-۱۴۵۰م) در آسیای مرکزی است [۲۸]
Minorsky، V and T Minorsky، ج۱، ص۱۳-۱۴، introd and tr Four Studies on the History of Central Asia of WW Barthold، Leiden، ۱۹۶۲.
این اثر توسط حسین احمدی‌پور به فارسی ترجمه شده، و به چاپ رسیده است.۶. زندگانی سیاسی میرعلیشیر نوایی، رساله‌ای است در شرح احوال وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا(حکومت ۸۷۳ -۹۱۱ق) که بارتولد آن را در ۱۹۲۸م به مناسبت پانصدمین سال تولد علیشیر نوایی نوشت. این رساله را میرحسین شاه به فارسی ترجمه، و با عنوان‌های «امیرعلیشیرنوایی، هرات و اهمیت آن» و «امیرعلیشیرنوایی و سلطان حسین» در شماره‌های ۲۴ و ۲۵ مجله آریانا به چاپ رساند. [۲۹]
کتاب‌شناسی خاورشناسان، روسیه و جمهوری‌های اتحاد شوروی سابق، ج۱، ص۹۳، تهران، ۱۳۷۲ش.
ظاهراً همین ترجمه در ۱۳۴۶ش با عنوان زندگانی سیاسی میرعلیشیرنوایی توسط انجمن تاریخ افغانستان در کابل منتشر شد. این رساله و الغ بیک و زمان او را مینورسکی و همسرش همراه با دو اثر دیگرِ بارتولد به نام تاریخ مختصر ترکستان و تاریخ سمیرشیه، به انگلیسی ترجمه کردند و در ۱۹۴۲م با عنوان چهار تحقیق در تاریخ آسیای مرکزی، در لیدن به چاپ رساندند.۷. فرهنگ اسلام (۱۹۱۸م)، کتابی مختصر، ولی سودمند در تاریخ و فرهنگ اسلامی برای خوانندگان غیرمتخصص [۳۰]
Inayatullah، X WW Barthold: His Life and Works n، ج۱، ص۸۳، Journal of the Pakistan Historical Society، Karachi، ۱۹۶۱، vol IX (۲).
۸. جایگاه سرزمین‌های اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام (۱۹۲۵م). ۹. تاریخ اقوام ترک - مغول (۱۹۲۶م). [۳۱]
کتاب‌شناسی خاورشناسان، روسیه و جمهوری‌های اتحاد شوروی سابق، ج۱، ص۹۲-۹۳، تهران، ۱۳۷۲ش.
۱۰. تاریخ پژوهش شرق در اروپا و روسیه (۱۹۱۱م)، که بلافاصله به آلمانی ترجمه شد. بارتولد در ۱۹۲۵م چاپ تجدیدنظر شده‌ای از این کتاب را منتشر کرد که در ۱۹۴۷م به فرانسه ترجمه گردید [۳۲]
Inayatullah، X WW Barthold: His Life and Works n، ج۱، ص۸۶، Journal of the Pakistan Historical Society، Karachi، ۱۹۶۱، vol IX (۲).
این کتاب با عنوان خاورشناسی در روسیه و اروپا به قلم حمزه سردادور به فارسی ترجمه، و در ۱۳۵۱ش انتشار یافته است.۱۱. اطلاعات جدید مسلمانان درباره روس‌ها (۱۸۹۶م). ۱۲. اطلاعات اعراب درباره مردم روس (۱۹۱۸م)، که در ۱۹۴۰م به چاپ رسید [۳۳]
GSE، ج۳، ص۳۹.
افزون بر این‌ها شماری از آثار تاریخی فارسی به همت بارتولد به اهل تحقیق شناسانده شد که از آن جمله است: تاریخ جعفری (یا تاریخ کبیر) تألیف جعفر بن محمد حسینی؛ بحر الاسرار از محمود بن ولی؛ تحفه التواریخ خانی، نوشته عوض محمد؛ ظفرنامه خدایارخان از عبدالغفور؛ و چند اثر تاریخی دیگر [۳۴]
Iranica، ج۳، ص۸۳۲.
همچنین بارتولد متن حدود العالم (تألیف: ۳۷۲ق) را با مقدمه‌ای به صورت تصویری به چاپ رساند. این متن را مینورسکی به انضمام تعلیقاتی به انگلیسی در ۱۹۳۷م منتشر کرد. مقدمه بارتولد و حواشی مینورسکی را میرحسین شاه در ۱۳۴۲ش به فارسی ترجمه کرده، و همراه متن حدود العالم در کابل انتشار داده است. ۴ - فهرست منابع(۱) اذکایی، پرویز، «ترکستان‌نامه»، راهنمای کتاب، ۱۳۵۵ش، س ۱۹. (۲) ایران‌شناسی در اروپا و ژاپن، به کوشش رودی متّی و نیکی کدّی، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران، ۱۳۷۱ش. (۳) ایزدی، سیروس، مقدمه بر خلیفه و سلطان‌ِ بارتولد، تهران، ۱۳۵۸ش. (۴) پتروشفسکی، ا مقدمه بر ترکستان‌نامه بارتولد، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۲ش. (۵) عقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، ۱۹۶۴م. (۶) کتاب‌شناسی خاورشناسان، روسیه و جمهوری‌های اتحاد شوروی سابق، تهران، ۱۳۷۲ش. (۷) کشاورز، کریم، «چاپ جدید تألیفات و آثار بارتولد»، راهنمای کتاب، تهران، ۱۳۴۵ش، س ۹، شم ۶. (۸) GSE. (۹) Inayatullah، X WW Barthold: His Life and Works n، Journal of the Pakistan Historical Society، Karachi، ۱۹۶۱، vol IX (۲). (۱۰) Iranica. (۱۱) Minorsky، V and T Minorsky، introd and tr Four Studies on the History of Central Asia of WW Barthold، Leiden، ۱۹۶۲. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۳۲۸، برگرفته از مقاله «بارتولد». |