بافضلبافَضْل، عنوان خاندانی از تَریم‌ِ حضرموت که شماری از آنان به دانش فقه و اصول، حدیث و تصوف شهرت داشتند و به خصوص در سده‌های ۹-۱۱ق/ ۱۵-۱۷م از نفوذ اجتماعی قابل ملاحظه‌ای برخوردار بودند. ۱ - نیای خانداننیای خاندان، ابوالفضل محمد بن عبدالکریم فقیه شافعی است که در تریم می‌زیست و نسب او به شاخه سَعد العشیره از قبیله مَذحِج، یا به قولی به بنی‌هلال باز می‌گشت. خاندان بافضل به تدریج در نقاط مختلفی از یمن پراکنده گشتند و افرادی از این خاندان افزون بر تریم، در بندر شِحر و عدن ساکن شدند. شاخه این خاندان در شحر به خاندان بَلْحاج شهرت داشت. ۲ - مهم‌ترین افراد خاندانمهمترین افراد خاندان بافضل اینانند: ۲.۱ - جمال‌الدین محمدابوعبدالله جمال‌الدین محمد بن احمد بن علی حضرمی تریمی عدنی ( شعبان ۸۴۰ - ۱۵ شوال ۹۰۳/ فوریه ۱۴۳۷- ۶ ژوئن ۱۴۹۸)، اصولی و فقیه شافعی است. وی در تریم به دنیا آمد و در جست و جوی علم به عدن رفت؛ در همان‌جا اقامت گزید و به تحصیل مقدمات دانش روی آورد. سپس در عدن از قاضی محمد باحَمیش فقه آموخت و نزد قاضی محمد باشکیل حدیث خواند، و از دیگر شیوخ در ادب عربی و علوم اسلامی نیز بهره گرفت. وی به زودی خود در جایگاه تدریس و افتا قرار گرفت و شاگردانی از مکتب او برآمدند. در منابع او را عالمی دوستدار مردم وصف کرده‌اند که در رفع نیازهای آنان بسیار کوشا بود و نزد سلاطین و امرا، به ویژه عامر بن عبدالوهاب سلطان طاهری یمن چنان احترامی داشت که شفاعت او رد نمی‌شد. سراج‌الدین عمر بن عبدالرحمان قصیده‌ای در ستایش او سروده است. او در عدن درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. ۲.۱.۱ - آثارجمالالدین شعر نیز می‌سرود و در رشته‌های علوم اسلامی آثاری داشت که از آن جمله است: کشف الحجاب و لب اللباب و المحاضر و السجلات الشرعیة که در کتابخانه جامع کبیر صنعا از هر یک نسخه‌ای موجود است. [۵]
صنعا، خطی، ج۳، ص۱۱۴۸.
[۶]
صنعا، خطی، ج۳، ص۱۱۶۵.
همچنین باید از اثر وی با عنوان العدة و السلاح فی احکام النکاح یاد کرد که عبدالله بن عمر بافضل از همین خاندان آن را با عنوان مشکاة المصباح شرح کرده، و نسخه‌ای از آن برجای مانده است. [۷]
محمد اسعد طلس، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، ج۱، ص۹۱، بغداد، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
[۹]
عبدالحی ابن‌عماد، شذرات الذهب، ج۸، ص۲۰، بیروت، دار الفکر.
[۱۰]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۲۲۲.
۲.۲ - عبدالله بن عبدالرحمانعبدالله بن عبدالرحمان بن ابی بکر (۸۵۰ - ۵ رمضان ۹۱۸ق/ ۱۴۴۶- ۱۴ نوامبر ۱۵۱۲م)، فقیه شافعی است. او در تریم به دنیا آمد و به طلب علم به شحر و سپس به عدن و جاهای دیگر سفر کرد و سرانجام، در شحر سکنی گزید. او از محمد بن احمد بافضل و به ویژه عبدالله بن احمد بامخرمه بهره علمی برد؛ همچنین از قاضی‌القضات برهان الدین ابن ظهیر و ابوالفتح مراغی و جز ایشان کسب علم کرد. وی افزون بر منزلت علمی، از جایگاه اجتماعی والایی نیز برخوردار بود؛ در رفع نیازهای مردم بسیار فعال، و نزد سلاطین حضرموت و قبایل آن دارای احترام فراوان بود. وی روزگارش را به تدریس و مطالعه و عبادت می‌گذراند و ریاست فقهی آن سامان به او رسید و عالمانی مانند عبدالله بن محمد باقشیر از او کسب علم کردند. وی در شحر درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد و آرامگاه وی که بنایی بر آن ساخته شد، زیارتگاه گشت. ۲.۱.۱ - آثارمشهورترین اثر او المقدمة الحضرمیه در فقه شافعی است که بارها از جمله در دمشق (۱۹۹۲م) به‌چاپ رسیده‌است. بر این کتاب ابن‌حجر هیتمی شرحی نوشته که در بیروت و دمشق (۱۹۷۵م) انتشار یافته، و محمد بن سلیمان کردی مدنی نیز بر شرح ابن حجر حاشیه زده است. [۱۴]
بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۴۳.
از دیگر آثار او حلیة البررة و رشعار الخیره در اذکار حج و عمره است که نسخه خطی آن در دار الکتب مصر موجود است. ۲.۳ - احمد بن عبداللهشهابالدین احمد بن عبدالله بن عبدالرحمان (شوال ۸۷۷ - ۹۲۹/ مارس ۱۴۷۳-۱۵۲۳)، فقیه شافعی است. ظاهراً در شحر به دنیا آمد و از پدرش و نیز محمد بن احمد بافضل فقه آموخت و از قاضی‌القضات یوسف بن یونس مقری و قاضی احمد بن عمر و غیر ایشان بهره علمی برد. وی در جامع شحر به جای پدر درس می‌داد و بعد از فوت پدر جانشین او شد. شهاب‌الدین بارها به حج رفت و در آخرین سفر با محمد ابن عراق (ه م) که از بزرگان صوفیه بود، آشنا شد. وی زمانی که پرتغالیان به بندر شحر وارد شدند، در جنگ با آنان شهید، و در جوار مدفن پدرش دفن شد. از او آثاری با عناوین نکت علی الروض المقری، نکت علی الارشاد و مشکاة الانوار برشمرده‌اند. ۲.۴ - حسین بن عبداللهحسین بن عبدالله بن عبدالرحمان ( ربیع‌الاخر ۹۷۹/ سپتامبر ۱۵۷۱)، صوفی و فقیه شافعی است. از تاریخ و محل تولد وی اطلاعی در دست نیست. او عارفی جامع بین شریعت و حقیقت بود و مقامات و کراماتی از او نقل می شد. وی به نوشته‌های شاذلیه بسیار مشتاق، و به طریقت ایشان مایل بود، تا جایی که گفته شد: او خود شاذلی زمان است. وی محیی‌الدین ابن عربی را نیز بزرگ می‌داشت و به مطالعه آثار او می‌پرداخت. ۲.۱.۱ - آثاروی در تریم درگذشت و تنها نوشته برجای مانده از او رساله‌ای در تصوف با عنوان الفصول الفتحیة و النفثات الروحیه بود که نسخه‌ای از آن در کتابخانه احقاف تریم، [۲۲]
فهرست الکتب المخطوطة بمکتبة الاحقاف بتریم، یمن، ج۱، ص۲۷، المرکز الیمنی للابحاث الثقافیه.
و نسخه‌ای دیگر در کتابخانه بانکیپور به شماره ۹۲۹ شناخته شده است.گفتنی است که گرایش صوفیانه در فرزندان حسین دوام یافت و در میان آنان کسانی چون زین‌الدین پسر حسین صوفیانی شاخص بودند. ۲.۵ - رجال متأخراز رجال متأخر این خاندان، محمد بن عوض بافضل (د ۱۳۴۰ق/ ۱۹۲۲م) که مشربی صوفیانه داشته، و یک یا دو اثر در فضایل احمد بن حسن عطّاس نوشته است. [۲۴]
عبدالله محمد حبشی، فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۱۷۸، لندن، ۱۹۹۴م.
[۲۵]
عبدالله محمد حبشی، فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن، ج۱، ص۱۸۶، لندن، ۱۹۹۴م.
او کتابی نیز با عنوان صلة الاهل در شرح احوال و فضایل بزرگان خاندان بافضل نگاشته که نسخه‌ای از آن در کتابخانه شخصی فرزندش علی در تریم نشان داده شده است. [۲۶]
زرکلی، اعلام، ج۶، ص۳۲۰.
۳ - فهرست منابع(۱) عبدالحی ابن‌عماد، شذرات الذهب، بیروت، دار الفکر. (۲) محمد ابن غزی، دیوان الاسلام، به کوشش کسروی حسن، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۰م. (۳) بغدادی، ایضاح. (۴) بغدادی، هدیه. (۵) عبدالله محمد حبشی، فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن، لندن، ۱۹۹۴م. (۶) زرکلی، اعلام. (۷) محمد سخاوی، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق. (۸) صنعا، خطی. (۹) محمد اسعد طلس، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م. (۱۰) عبدالقادر عیدروس، النور السافر، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۱۱) فهرست الکتب المخطوطة بمکتبة الاحقاف بتریم، یمن، المرکز الیمنی للابحاث الثقافیه. (۱۲) محمد امین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق. ۴ - پانویس۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بافضل»، ج۱۱، ص۴۳۸۱. |