بعقوبهبَعْقوبه، یا بعقوبا، باعقوبا، شهری کهن و مرکز استان دیاله عراق، واقع در ۵۰ کیلومتری شمال شرقی بغداد می‌باشد. ۱ - منطقه جغرافیاییاین شهر در ۴۴ و ۳۸ عرض شمالی و ۳۳ و ۴۵ طول شرقی واقع شده است و رود دیاله یکی از مهم‌ترین ریزابه‌های شرق دجله از کنار آن می‌گذرد. شهر بعقوبه در مسیر راه‌آهن بغداد اربیل و بر سر راه شوسه بغداد کرمانشاه ایران واقع است. [۱]
عبدالرزاق حسنی، العراق، ج۱، ص۹-۱۱، قدیماً و حدیثاً، صیدا، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
[۲]
محمد هادی و عبدالله حسن دفتر، العراق الشمالی، ج۱، ص۴۴، بغداد، ۱۹۵۸م.
۲ - قدمتقدمت بعقوبه به عهد باستان باز می‌گردد و در روستاهای آنجا آثاری از اعصار کهن، از سومر و اَکَّد تا زمان ساسانیان، و آثاری از دوره اسلامی وجود دارد. [۳]
المواقع الاثریة فی العراق، بغداد، ج۱، ص۸۷-۸۹، ۱۹۷۰م.
نام بعقوبه احتمالاً از واژه آرامی باعاقوبا/بیت عاقوبا به معنای جای بازرسی گرفته شده است، و با توجه به اینکه شهر مذکور بر سر راه‌های بازرگانی واقع بوده است، این معنا درست به نظر می‌رسد. [۴]
عبدالرزاق حسنی، العراق، ج۱، ص۲۰۷، قدیماً و حدیثاً، صیدا، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
[۵]
جمال بابان، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیه، ج۱، ص۶۳، بغداد، ۱۹۸۷م.
برخی نیز نام آن را مأخوذ از کلمه آرامی بایعقوبا خانه یعقوب دانسته‌اند. [۶]
جمال بابان، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیه، ج۱، ص۶۲، بغداد، ۱۹۸۷م.
سمعانی بعقوبا را قریه‌ای بزرگ در ۱۰ فرسنگی بغداد دانسته است که در تداول عامه بایعقوبا خوانده می‌شد. [۷]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۶۵، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
قدیم‌ترین وصف از بعقوبه را که با وضع کنونی آن تقریباً مطابقت دارد، [۸]
عبدالرزاق حسنی، العراق، ج۱، ص۲۰۷، قدیماً و حدیثاً، صیدا، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
[۹]
محمد هادی و عبدالله حسن دفتر، العراق الشمالی، ج۱، ص۴۱-۴۲، بغداد، ۱۹۵۸م.
یاقوت به دست داده است: بعقوبا/باعقوبا قریه بزرگ شهر مانندی از نواحی مسیر خراسان طریق خراسان بود. رودها و باغ‌های بسیار و میوه فراوان و نخلستان انبوه داشت و رطب و لیموی آنجا در نیکویی ضرب‌المثل بود. نهر دیاله از کنار آن می‌گذشت و شاخابه‌ای از آن به نام نهر جلولا امروزه: خریسان در وسط شهر جریان داشت. در دو سوی رود دو بازار بود و پلی آنها را به هم می‌پیوست. کشتی‌ها در این رود به سمت باجسرا امروزه: ابوجسره و دیگر روستاها حرکت می‌کردند. امروزه این رود قابل کشتیرانی نیست.۳ - اهمیت بعقوبهواقع بودن بعقوبه در مسیر راه‌های کاروان رو، و در میان انبوه نخلستان‌ها و باغ‌ها و زمین‌های حاصل‌خیز [۱۱]
محمد هادی و عبدالله حسن دفتر، العراق الشمالی، ج۱، ص۴۰-۴۱، بغداد، ۱۹۵۸م.
و موقعیت آن به عنوان دروازه شرقی بغداد [۱۲]
محمد ابن طقطقی، الفخری، ج۱، ص۳۳۶، بیروت، دارصادر.
از دیرباز این شهر را به جایگاهی قابل توجه تبدیل کرده است. از زمان سلجوقیان به بعد نام بعقوبه در رویدادهای تاریخی بیشتر دیده می‌شود؛ از جمله، در ۴۴۰ق/۱۰۴۸م سعدی بن ابی‌الشوک در آن نواحی پیشروی کرد و به نام ابراهیم اینال، برادر سلطان طغرل بیک خطبه خواند. در ۴۵۴ق/۱۰۶۲م نیز که طغرل بیک دختر خلیفة القائم را به نکاح درآورد، بعقوبه و املاک دیگری از عراق را به نام او کرد. پس از آن جنگ‌هایی میان سرداران سلجوقی و لشکریان بغداد در نواحی بعقوبه روی داد که در جریان آن، شهر غارت شد. در ۶۲۲ق/۱۲۲۵م سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در جریان لشکرکشی به عراق از بعقوبه به دقوقا رفت. ۴ - خراج بعقوبهبعقوبه تا زمان خلافت ناصر عباسی ۵۷۵ -۶۲۲ق خراج سالانه‌ای برابر با ۱۰ هزار دینار داشت. وی این مبلغ را به ۸۰ هزار دینار افزایش داد، اما جانشین او ظاهر حک ۶۲۲ -۶۲۳ق درصدد برآمد تا نابسامانی‌ها را سامان دهد. وی خراج پیشین را معمول داشت. در محرم ۶۵۶ق/ژانویه ۱۲۵۸م لشکریان مغول از جانب بعقوبه، به بغداد حمله کردند و دارالخلافه عباسیان را به تصرف درآوردند. [۲۱]
فضل‌الله رشیدالدین، جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۱۱، به کوشش محمد روشن و دیگران، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۲۲]
محمد ابن طقطقی، الفخری، ج۱، ص۳۳۴- ۳۳۶، بیروت، دارصادر.
۵ - حوادث بعقوبهچندی پس از حمله مغول بعقوبه همچنان شهری آباد بود و بخشی از مالیات آنجا را میوه و مرکبات و آب میوه‌ها و رطب تر و خشک تشکیل می‌داد. [۲۳]
فضل‌الله رشیدالدین، مکاتبات رشیدی، ج۱، ص۱۹۸، به کوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۳۶۴ق/ ۱۹۴۵م.
[۲۴]
فضل‌الله رشیدالدین، مکاتبات رشیدی، ج۱، ص۲۰۱، به کوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۳۶۴ق/ ۱۹۴۵م.
[۲۵]
فضل‌الله رشیدالدین، مکاتبات رشیدی، ج۱، ص۲۰۵-۲۰۶، به کوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۳۶۴ق/ ۱۹۴۵م.
در اواسط سده ۸ ق حمدالله مستوفی د ۷۵۰ق/۱۳۴۹م از آنجا به عنوان شهر و قصبه ولایت معتبر طریق خراسان یاد کرده است. [۲۶]
حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، ج۱، ص۴۲-۴۶، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
پس از آن بعقوبه به استیلای جلایریان و امرای قراقویونلو درآمد و در کشمکش‌های نظامی آسیب‌ها دید. [۲۷]
عبدالله غیاث، التاریخ الغیاثی، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش طارق نافع حمدانی، بغداد، ۱۹۷۵م.
[۲۸]
عبدالله غیاث، التاریخ الغیاثی، ج۱، ص۲۰۱-۲۰۳، به کوشش طارق نافع حمدانی، بغداد، ۱۹۷۵م.
[۲۹]
عبدالله غیاث، التاریخ الغیاثی، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۷، به کوشش طارق نافع حمدانی، بغداد، ۱۹۷۵م.
[۳۰]
عبدالله غیاث، التاریخ الغیاثی، ج۱، ص۲۵۲-۲۵۳، به کوشش طارق نافع حمدانی، بغداد، ۱۹۷۵م.
در حمله مولی علی مشعشع در ۸۶۰ق/۱۴۵۶م شهر روز دستخوش قتل و غارت گشت. [۳۱]
عباس عزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۳، ص۱۴۷، بغداد، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۹م.
بعدها بعقوبه به قلمرو دولت عثمانی درآمد و هر چند سال حاکمی از طرف والی بغداد برای آنجا تعیین می‌شد.۶ - وصف بعقوبه در سفرنامههاسیاحان سده ۱۳ق/۱۹م در سفرنامه‌های خود به وصف این شهر پرداخته‌اند. [۳۲]
ادمز، ر م، ج۱، ص۳۰۳-۳۰۵، اطراف بغداد، ترجمه صالح احمد علی و دیگران، بغداد، ۱۹۸۴م.
ناصرالدین شاه قاجار در سفر خود به عتبات و بغداد به سال ۱۲۸۷ق/۱۸۷۰م در بعقوبه اردو زد و در سر راه خود از مقبره منسوب به مقداد، صحابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دیدن کرد و دستور داد آن را تعمیر کنند. [۳۳]
ادمز، ر م، ج۱، ص۹۱-۹۲، اطراف بغداد، ترجمه صالح احمد علی و دیگران، بغداد، ۱۹۸۴م.
[۳۴]
محمدحسن اعتماد السلطنه، مرآة البلدان، ج۲، ص۱۶۲۳-۱۶۲۴، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
۷ - رشد و تحولبعقوبه در سده ۱۳ق/۱۹م، به تدریج رو به رشد و تحول نهاد. [۳۵]
ادمز، ر م، ج۱، ص۳۰۴-۳۰۵، اطراف بغداد، ترجمه صالح احمد علی و دیگران، بغداد، ۱۹۸۴م.
در حدود سال ۱۹۱۹م، ۳۵ هزار تن از مسیحیان نسطوری که عموماً به آشوری معروفند و اکثرشان از حکّاری و چند صد تن از بخش عمادیه در حاشیه ولایت موصل و چندین هزار تن از اتباع ایرانی ساکن دشت اورمیه، تحت حمایت نیروهای بریتانیا که هنوز در غرب ایران بودند، به اردوگاه بزرگ بعقوبه منتقل شدند. [۳۶]
ادمز، ر م، ج۱، ص۴۲۱، اطراف بغداد، ترجمه صالح احمد علی و دیگران، بغداد، ۱۹۸۴م.
این امر به منظور تقویت نیروهای بریتانیا و جلوگیری از گسترش ناآرامی‌ها صورت پذیرفت، اما چندی بعد در جریان انقلاب ۱۳۳۸ق/ ۱۹۲۰م عراق، بعقوبه از مراکز مبارزه و مقاومت مردمی در برابر نیروهای اشغالگر انگلیسی بود. [۳۷]
فریق مزهر آل فرعون، الحقائق الناصعه، ج۱، ص۳۲۰-۳۳۲، بغداد، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
۸ - علماءاز بعقوبه عالمانی چند برخاسته‌اند که از آن جمله‌اند: ابوالحسن محمد بن حسین بعقوبی مق ۴۳۰ق قاضی بعقوبا و سپس محتسب بغداد [۳۸]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۶، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
و ابوهشام باعقوبی محدث مقبره مؤمنیه منسوب به مؤمنه دختر خلیفه مستکفی، و مرقد علامه ابوادریس در بعقوبه است. [۴۰]
محمد هادی و عبدالله حسن دفتر، العراق الشمالی، ج۱، ص۴۱، بغداد، ۱۹۵۸م.
ایجاد نهادهای دولتی وتأسیسات شهری و مراکزآموزشی - درمانی، امروزه به بعقوبه چهره شهری جدید داده است. [۴۱]
محمد هادی و عبدالله حسن دفتر، العراق الشمالی، ج۱، ص۴۲-۴۳، بغداد، ۱۹۵۸م.
[۴۲]
محمد هادی و عبدالله حسن دفتر، العراق الشمالی، ج۱، ص۴۶، بغداد، ۱۹۵۸م.
[۴۳]
عبدالرزاق حسنی، العراق، ج۱، ص۲۰۷-۲۰۸، قدیماً و حدیثاً، صیدا، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
بر اساس آمار ۱۳۷۰ش/۱۹۹۱م جمعیت شهر ۱۶۵هزار نفر بوده است.۹ - فهرست منابع(۱) فریق مزهر آل فرعون، الحقائق الناصعة، بغداد، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. (۲) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۳) محمد ابن طقطقی، الفخری، بیروت، دارصادر. (۴) ادمز، ر م، اطراف بغداد، ترجمه صالح احمد علی و دیگران، بغداد، ۱۹۸۴م. (۵) سیسیل جان ادمندز، کردها، ترکها، عربها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، ۱۳۶۷ش. (۶) محمدحسن اعتماد السلطنه، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش. (۷) جمال بابان، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیة، بغداد، ۱۹۸۷م. (۸) عبدالرزاق حسنی، العراق، قدیماً و حدیثاً، صیدا، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م. (۹) حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۱۰) محمد هادی و عبدالله حسن دفتر، العراق الشمالی، بغداد، ۱۹۵۸م. (۱۱) فضل‌الله رشیدالدین، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و دیگران، تهران، ۱۳۷۳ش. (۱۲) فضل‌الله رشیدالدین، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۳۶۴ق/ ۱۹۴۵م. (۱۳) عبدالکریم سمعانی، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۱۴) عباس عزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۹م. (۱۵) عبدالله غیاث، التاریخ الغیاثی، به کوشش طارق نافع حمدانی، بغداد، ۱۹۷۵م. (۱۶) المواقع الاثریة فی العراق، بغداد، ۱۹۷۰م. (۱۷) ناصرالدین شاه، سفرنامه عتبات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش. (۱۸) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۱۹) The World Book Encyclopedia, Chicago, ۱۹۹۵. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بعقوبه»، شماره۴۹۳۴. |