توقیعشناسیتوقیع، اصطلاحی در فرهنگ شیعی به معنای مکاتبات و منشورهای امامان به‌ویژه حضرت ولی‌عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه می‌باشد. این اصطلاح به هرگونه سخن شفاهی امام عصر نیز اطلاق شده است. در روایات بسیاری، تصریح شده که مکاتبات امامان به خط خودشان بوده، گاهی تأکید شده که مهر امام علیه‌السلام نیز در نوشته بوده و گاهی امام خود در ذیل نامه بر نگارش کتاب به خط خویش تصریح کرده است. [۱۶]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۱۳، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۱۷]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۵۱، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
فهرست مندرجات۱.۱ - برداشت‌ها از نقل شیخ طوسی ۲ - نگارش توقیع توسط ائمه ۲.۱ - تصریحات ابن بابویه ۲.۲ - نامه خطاب به ابن اسحاق ۲.۳ - نگارش امام عسکری در شب وفات ۲.۴ - عبارت ابونصر کاتب ۲.۵ - تصریح ابن عثمان ۳ - علت تأکید بر نگارش توسط امام ۳.۱ - انحراف فارس قزوینی ۳.۲ - ادعای شلمغانی ۳.۳ - درخواست دست‌خط از امام ۳.۴ - شناختن خط امام ۴ - وجود چند توقیع به‌دست غیر امام ۴.۱ - به‌دست علی بن اسماعیل ۴.۲ - به‌دست حسین بن روح ۴.۳ - توقیع به شیخ مفید ۵ - پانویس ۶ - منابع ۱ - نقل شیخ طوسیطوسی، به نقل از ابونصر هبة‌الله بن احمد بن محمد کاتب (زنده در ۴۰۰)، عبارتی را درباره خط توقیعات آورده که بر مبنای آن توقیعات امام زمان که از طریق عثمان بن سعید و فرزندش محمد بن عثمان رسیده، به همان خطی بوده که در زمان حیات امام حسن عسکری علیه‌السلام صادر شده بوده است. وی در نقل دیگری از ابونصر مذکور آورده که توقیعات امام عصر برای شیعیان، از طریق محمد بن عثمان، به همان خطی بوده که در زمان زندگی پدرش عثمان بن سعید نگاشته شده بوده است. ۱.۱ - برداشت‌ها از نقل شیخ طوسیاز عبارات طوسی چنین برداشت شده که توقیعات امام حسن عسکری علیه‌السلام تا عصر محمد بن عثمان را محمد بن عثمان به دستور امام تحریر و کتابت می‌کرده است [۲۳]
حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ص ۱۳۱ـ۱۳۲، ترجمه هاشم ایزدپناه، نیوجرسی ۱۳۷۴ ش.
ولی عبارات فوق دقیقاً برخلاف این معنا دلالت دارد و به‌روشنی از آن این مطلب را می‌توان فهمید که عثمان بن سعید و محمد بن عثمان صرفاً واسطه رساندن توقیع بوده‌اند و توقیع از طریق آنان به مردم می‌رسیده است.۲ - نگارش توقیع توسط ائمهتصریحهای بسیار بر نگارش توقیع به خط امام حسن عسکری علیه‌السلام [۲۶]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۳۴، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۲۷]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۳، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۲۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
یا به خط امام عصر علیه‌السلام دلیل روشنی بر نادرستی ادعای نگارش توقیعات توسط نواب ائمه یا وکلای آن‌هاست.۲.۱ - تصریحات ابن بابویهابن بابویه در چند جا تصریح کرده که توقیعات امام حسن عسکری علیه‌السلام به صفّار، به خط آن حضرت، را در اختیار دارد. ۲.۲ - نامه خطاب به ابن اسحاقاز همه این‌ها روشن‌تر نامه‌ای است که در هنگام ولادت امام زمان علیه‌السلام خطاب به احمد بن اسحاق صادر شده، در این گزارش تصریح شده که نامه با همان خط امام علیه‌السلام است که با آن توقیعات را صادر می‌کرده است. ۲.۳ - نگارش امام عسکری در شب وفاتدر برخی احادیث، نگارش نامه‌های بسیار به دست امام عسکری علیه‌السلام در شب وفات ایشان گزارش شده است. ۲.۴ - عبارت ابونصر کاتبعبارت ابونصر کاتب، با صرف نظر از تضعیفی که درباره وی وارد شده، [۳۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۴۴۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نیز چنین تفسیر می‌شود که خط امام زمان علیه‌السلام همانند خط امام حسن عسکری علیه‌السلام بوده و همین امر اعتماد بیشتری را نسبت به درستی توقیعات سبب می‌شده است. [۳۹]
محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الصغری، ص ۴۳۱، بیروت ۱۴۰۰.
[۴۰]
محمدرضا جباری، نقش و جایگاه توقیعات در عصر غیبت صغری، ص ۱۴۵ـ۱۴۶، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱).
[۴۱]
فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۲۰، قم ۱۴۲۰.
[۴۲]
فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۲، قم ۱۴۲۰.
[۴۳]
فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعة، ص ۵۸ـ۶۰، قم ۱۴۲۰.
۲.۵ - تصریح ابن عثمانمحمد بن عثمان در یک روایت گفته که توقیعی به خطی که آن را می‌شناخته، صادر شده؛ پس، نویسنده این توقیع خود او نبوده است. ۳ - علت تأکید بر نگارش توسط اماماحتمالاً تأکید پاره‌ای از روایات بر نگارش توقیع به خط امام علیه‌السلام، برای شناسایی توقیعات دروغینی بوده که به امام نسبت داده می‌شده یا شناسایی ادعای برخی منحرفان در مورد نگارش توقیع بوده است. ۳.۱ - انحراف فارس قزوینیاز جمله فارِس قزوینی، پس از انحراف، اموال امام علیه‌السلام را از شیعیان گرفته و به دروغ اعلام وصول نوشته است. [۴۶]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۲۵، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۳.۲ - ادعای شلمغانیشلمغانی نیز ادعا کرده بود که برخی از توقیعات را او پاسخ داده است که این امر را امام عصر علیه‌السلام تکذیب کرد. گویا همین‌گونه امور سبب می‌شده که گاه راویان از امام عسکری علیه‌السلام می‌پرسیده‌اند که آیا توقیع صادر شده را خود نوشته‌اند، و حضرت پاسخ مثبت می‌داده‌اند. [۴۸]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۸۰، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۳.۳ - درخواست دست‌خط از اماماحمد بن اسحاق قمی در دیدار با امام عسکری از ایشان درخواست کرد دست‌خطی برای وی بنگارند تا با آن نامه‌های امام را شناسایی کند و امام ضمن اجابت درخواست او، تأکید کردند که به سبب نازکی و درشتی قلم، گاه تفاوت‌هایی در خط بروز می‌کند که نباید سبب تردید گردد. (درباره تردید در صدور توقیع از جانب امام در کتاب رجال کشی آمده است [۵۰]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۴۲، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
)۳.۴ - شناختن خط امامشاید به همین انگیزه‌ها برخی تأکید می‌کرده‌اند که خط امام را می‌شناسند. ۴ - وجود چند توقیع به‌دست غیر امامبه هر حال، مکتوبات و توقیعات را امام به دست خود می‌نوشته، در موارد بسیار اندکی توقیعاتی به کتابت دیگران دیده شده است. ۴.۱ - به‌دست علی بن اسماعیلدر عصر حضور ائمه علیهم‌السلام تنها موردی که با جستجوی بسیار به دست آمد، نگارش چند نامه امام کاظم علیه‌السلام به برخی از شیعیان به دست علی بن اسماعیل، برادرزاده آن حضرت، است. [۵۶]
ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، ج ۱، ص ۷۲، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۴.۲ - به‌دست حسین بن روحدر عصر غیبت هم در یک مورد، در پاسخ سؤالات مردم قم از حسین بن روح، ذکر شده که پاسخ‌ها به خط احمد بن ابراهیم نوبختی و به املای حسین بن روح بوده است. ۴.۳ - توقیع به شیخ مفیددر توقیعی هم که برای شیخ مفید صادر شده، تصریح گردیده که به املای آن حضرت و به خط فردی معتمد بوده است. [۵۸]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۶۰۳، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۵ - پانویس۶ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توقیع»، شماره۴۰۵۸. رده‌های این صفحه : توقیعات | حدیث شناسی
|