جواباتجواب، جوابات، سرآغاز عنوان بسیاری از نوشته‌ها در پاسخ به سؤالات، آرا، شبهات، اعتراضات یا نقدها در موضوعات گوناگون می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - واژکان مکمل عناوین جوابات ۳ - ویژگیهای رساله‌های جوابات ۴ - تاریخچه رساله‌های جوابات ۵ - موضوع و محتوای رساله‌های جوابات ۶ - رتبه‌های علماء در نوشتن رساله‌های جوابات ۷ - اهمیت رساله‌های جوابات ۸ - جوابات دوطرفه بین علماء معروف ۹ - محتوا و شکل جوابات دوطرفه علماء ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - جوابات به چه نوشته‌هایی گفته میشودنوشتههای فراوانی در پاسخ به پرسش یا شبهه‌ای کلامی، نقد یا اعتراضی بر یک مبنای اصولی یا فقهی و مسئله یا مسائلی فقهی، قرآنی، حدیثی، فلسفی، عرفانی، ادبی و مواردی از این دست تألیف شده است.بیشتر این آثار به زبان عربی‌اند، اما به زبانهای دیگر، به ویژه فارسی، نیزتألیف شده‌اند.شماری از این آثار هم منظوم‌اند.بسیاری از این‌نوشته‌ها، نخست، بدون‌عنوان تألیف شده‌اند، اما به تدریج، افرادی به منظور آسان شدن استفاده از این مطالب و استناد به آنها، برای آنها عنوانی برگزیده‌اند که بیشتر با «جواب» یا «جوابات» و گاه نیز با «اجوبه» آغاز می‌گردد. [۱]
حاجی خلیفه، ج۱، ستون۱۱ـ۱۲.
[۲]
حاجی خلیفه، ج۱، ستون۶۰۷ـ۶۰۹ .
[۳]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، ستون۲۶ـ۲۹ .
[۴]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱،ستون ۳۷۰ـ۳۷۳.
[۵]
آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۲۷۶ـ۲۷۸.
[۶]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۷۰.
۲ - واژکان مکمل عناوین جواباتواژگان مکمل این عنوانهای عام، در بسیاری از موارد، به نام مخاطب (سائل، ناقد، مستشکل یا معترض) اختصاص یافته‌اند؛ خواه مخاطب فردی معین باشد با ذکر نام، مانند الجواب الزکی عن قمامه ابن‌الکرکی، اثر عبدالرحمان سیوطی [۷]
حاجی خلیفه،ج۱، ستون۶۰۸ .
و جوابات الشاه سلطان حسین، اثر فارسی آقاجمال خوانساری، [۸]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۰۴.
یا بدون ذکر نام، مانند جواب مفتی بغداد، اثر سیدکاظم رشتی [۹]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۹۳.
و خواه فرد یا افرادی نامعین باشد، مانند جواب اعتراضات علماء ماوراءالنهر، اثر محمد مشهدی. [۱۰]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۷۵.
در موارد فراوان دیگری نیز واژه‌های تکمیلی به تناسب موضوع انتخاب شده‌اند، مانند جواب مسأله فی الطلاق، اثر شیخ صدوق، [۱۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۳۹۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم۱۴۰۷.
اجوبه المسائل التجاریه، اثر فخرالدین‌رازی [۱۲]
ابن خلکان، ج۴، ص۲۴۸ـ ۲۴۹.
و جوابات المسائل فی بدو وجود الانسان، اثر صدر المتألهین شیرازی. [۱۳]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۱۵.
گاه نیز از این عنوانها هم به موضوع و هم به مخاطب معین یا نامعین اثر می‌توان پی‌برد، مانند جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیه، اثر شیخ مفید که مستقلاً چاپ شده‌است (قم۱۴۱۳)، الاجوبه عن اعتراضات ابن ابی شیبه‌علی ابی‌حنیفه، اثر قاسم‌بن قطلوبغا [۱۴]
حاجی خلیفه،ج۱، ستون۱۲ .
و جواب منکر وجود صاحب‌الزمان، نوشته محمدباقر بهاری همدانی [۱۵]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۹۴.
و در مواردی‌اندک، علاوه بر موضوع و مخاطب، نام نویسنده نیز در عنوان گنجانده شده‌است، مانند اجوبه التُسولی عن مسائل الامیر عبدالقادر فی الجهاد، اثر علی بن عبدالسلام تسولی که مستقلاً به چاپ رسیده است (بیروت۱۹۹۶).در پاره‌ای موارد، عناوین این آثار، مشتمل بر نام اثری مکتوب است که به آن پاسخ داده شده است، مانند جواب رساله «زن و آزادی»، اثر میرزاعبدالرزاق‌قزوینی. [۱۶]
امین.
[۱۷]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۸۰.
در موارد معدود، عنوان اثر در واقع تکرار همان عنوان‌عام است، مانند أجوبه الاجوبه، نوشته محمدحسین کرهرودی سلطان‌آبادی، یا جواب الجواب، اثر محمد رحیم بن محمدهروی، که هر دو پاسخی است به پاسخی که مخاطب قبلاً به مؤلف یا فرد دیگری داده است. [۱۸]
آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۲۷۶.
[۱۹]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۷۹.
۳ - ویژگیهای رساله‌های جواباتدر این آثار معمولاً نخست سؤال مطرح شده و سپس پاسخ داده شده است، اما گاه به دلیل معلوم بودن سؤال، به ذکر پاسخ بسنده شده است، مانند جوابات ستین مسأله، اثر شهیدثانی. [۲۰]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۰۵ـ۲۰۶.
شماری‌از آثاری که عنوان آنها با «مسئله» یا «مسائل» آغاز شده‌است، [۲۱]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۳۲۹ـ۳۷۳.
[۲۲]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۳۸۲ـ۳۹۸.
به ویژه‌آثاری که عنوانی مانند «المسائل و الجوابات» دارند، [۲۳]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۳۷۳.
نیز آثاری‌هستند که مؤلفان‌آنها پس از بیان سؤال یا شبهه یا اعتراض، به آن پاسخ‌داده‌اند، مانند مسئله فی سبب‌استتارالحجه، اثر شیخ مفید؛ المسائل‌الاربعه، اثر فارسی سیدعبدالله بلادی؛ و المسائل و الجوابات، اثر علی بن احمد علوی کوفی. [۲۴]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۳۳۵.
[۲۵]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۳۷۳.
[۲۶]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۳۸۸.
گاه اثری‌عنوانی مشابه عنوانهای یاد شده ندارد، اما در واقع از این سنخ نوشته‌هاست، مانند کیمیاء السعاده‌لاهل‌الاراده، اثر ابن‌عربی، در پاسخ به سؤالی در باره معانی لااله‌الاالله. [۲۷]
حاجی خلیفه ج۲، ستون۱۵۳۴ .
۴ - تاریخچه رساله‌های جواباتنوشتنچنین جوابیه‌هایی از دیرباز متداول بوده‌است و تاریخ‌مشخصی برای آغاز آن نمی‌توان ذکر کرد.گذشته از برخی جوابیه‌های مکتوب امامان شیعه، که اغلب در کتاب المسائل گردآوری شده است، [۲۸]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۳۳۰.
از جمله پاسخ امام‌رضا علیه‌السلام به سؤالات مأمون خلیفه‌عباسی [۲۹]
آقابزرگ طهرانی، ج۱۲، ص۲۵۱.
و محمد بن سنان، [۳۰]
یوسف بن احمد بحرانی، ج۱۹، ص۲۷۲، پانویس۱،الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم۱۳۶۳ ۱۳۶۷ ش.
شماری از نوشته‌های برجای مانده یا گزارش شده از قرن سوم را می‌توان قدیم‌ترین آثار از این دست برشمرد، مانند جوابات مسائل الاطراف، اثر قاسم بن ابراهیم رسی (متوفی۲۴۶)، [۳۱]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۱۴.
المسائل و الجوابات، اثر فضل بن شاذان (متوفی۲۶۰)، الجوابات الحاضره، اثر عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری (متوفی۲۷۶) [۳۳]
حاجی خلیفه،ج۱، ستون۶۰۹.
و جوابات المسائل الوارده من‌البلاد، اثر حسین بن قاسم رَسّی (متوفی۲۹۸). [۳۴]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۱۶.
۵ - موضوع و محتوای رساله‌های جواباتبه نظر می‌رسد در رساله‌ها جوابات، از نظر موضوع و محتوا، سهم فقه بیش از سایر موضوعات است.برخی از این آثار، در فقه استدلالی است و بیان کننده آرای علمی مؤلف است، مانند جواب اعتراضات سلطان العلماء، اثر علی بن محمد (نوه صاحب معالم، مؤلف الدرالمنثور) [۳۵]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۷۴ـ۱۷۵.
و جوابات الشیخ محمد بن جابر، اثر عبدالنبی بن سعد جزایری. [۳۶]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۱۱.
برخی نیز در فقه عملی است و به بیان فتوای مؤلف اختصاص دارد.بسیاری از نوشته‌هایی که عنوان آنها با «جوابات‌المسائل» آغاز شده از این قبیل است، مانند جوابات المسائل المیافارقیات، اثر سید مرتضی‌علم‌الهدی. [۳۷]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۲۶۹ـ ۳۰۶، چاپ مهدی رجائی، قم۱۴۰۵ـ ۱۴۱۰.
برخی‌از این آثار در پاسخ به سؤالات فقهی جمعی از اهالی یک شهر یا ناحیه نوشته شده است، مانند جوابات المسائل الخوانساریه (یا المسائل الخوانساریه)، اثر سیدابوتراب خوانساری [۳۸]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۲۰.
[۳۹]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۳۴۶.
و جوابات المسائل الطبریه (یا جوابات‌اهل طبرستان) اثر شیخ‌مفید. [۴۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۴۰۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم۱۴۰۷.
[۴۱]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۲۶.
شمار درخور توجهی از این جوابیه‌ها عنوان «سؤال و جواب» را دارد و اغلب، فقهی است، [۴۲]
آقابزرگ طهرانی، ج۱۲، ص۲۴۱ـ۲۵۱.
مانند السؤال و الجواب، اثر علی‌بن محمد ولی قائنی در فقه استدلالی، [۴۳]
آقابزرگ طهرانی، ج۱۲، ص۲۴۸.
سؤال و جواب، اثر فارسی محمدباقر مجلسی در فقه‌عملی (نام‌دیگر آن: نظم اللئالی، گردآورده محمدبن‌احمد حسینی‌لاهیجانی، قم۱۴۱۱) و سؤال و جواب، اثر مشهور فارسی سیدمحمدکاظم یزدی در فقه عملی (به علاوه پاسخ به پرسشی در باره اعتبار حدیث کساء. [۴۴]
محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، سؤال و جواب، ج۱، ص۴۴۴ـ۴۴۶، چاپ مصطفی محقق داماد، تهران۱۳۷۶ ش.
کتابهای «استفتائات» مراجع دینی را می‌توان در زمره این جوابیه‌ها دانست.در این آثار معمولاً سؤالات فقهی و استفتائات گوناگون و متفرقه از آنان همراه با پاسخ ایشان دسته بندی و نقل می‌شود.پس از فقه، کلام بیشترین سهم را از این پاسخهای مکتوب به خود اختصاص داده است؛ خواه مسائل اصلی کلامی، مانند جواب‌الابهری فیض کاشانی در باره چگونگی علم ازلی خداوند و جواب الاعتراض سالم بن بدران مصری مازنی در باره نبوت، [۴۵]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۷۲.
[۴۶]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۷۴.
خواه مسائل فرعی‌تر، مانند جواب السؤال عن حکمه النسخ فی الاحکام الالهیه، اثر علامه‌حلّی و جواب السؤال عن البداء، اثر سلیمان‌بن عبدالله ماحوزی. [۴۷]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۸۲ـ۱۸۳.
شماری از این آثار کلامی، پاسخ عالمان شیعی است به نقد متکلمان فرقه‌های گوناگون کلامی به برخی از اعتقادات شیعه، مانند جواب بعض المعتزله در باره امامت و جواب شبهات بعض العامه، هر دو اثرِ سیدمرتضی علم‌الهدی. [۴۸]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۷۹.
[۴۹]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۸۵.
موضوعات گوناگون دیگری نیز در میان این آثار دیده‌می‌شود، از جمله تفسیر، مانند جوابات ثلاث مسائل تفسیریه، اثر شیخ‌بهائی [۵۰]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۰۲ـ۲۰۳.
حدیث، مانند جواب‌المسائل فی اختلاف‌الاخبار، اثر شیخ‌مفید [۵۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ج۱، ص۴۰۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم۱۴۰۷.
منطق، فلسفه و حکمت، مانند جوابات اثنتین و اربعین مسأله‌حِکْمیه، اثر فارابی، [۵۲]
آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۱۹۸.
جوابات المسائل المنتجبه، اثر فارسی باباافضل کاشانی [۵۳]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۳۶.
و جوابات السید رکن‌الدین الاسترآبادی، اثر خواجه نصیرالدین‌طوسی [۵۴]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۰۵.
عرفان و سیر و سلوک، مانند جواب‌نامه، اثر فارسی منظوم عطار نیشابوری [۵۵]
حاجی خلیفه،ج۱، ستون۶۰۹.
و اجوبه ابن‌عربی علی اسئله الحکیم التِرمذی، اثر محیی‌الدین ابن‌عربی در پاسخ به ۱۵۷سؤال حکیم ترمذی [۵۶]
ابن عربی، اجوبه ابن‌عربی علی اسئله الحکیم الترمذی، مقدمه، چاپ احمد عبدالرحیم سایح و توفیق‌علی وهبه، قاهره۱۴۲۶/ ۲۰۰۶.
ادبیات، مانند الاجوبه المرضیه عن‌الاسئله النحویه، اثر محمد بن محمد اندلسی مالکی [۵۷]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، ستون۲۸.
و جغرافیا، مانند الاجوبه الوافیه فی‌علم الجغرافیه، اثر ابراهیم بن خطار سرکیس. [۵۸]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ستون۴۵ .
گاه در یک اثر به سؤالات گوناگون در موضوعات مختلف، پاسخ داده شده است، مانند جوابات المسائل الاِلیاسیه اثر شیخ طوسی. [۵۹]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۱۴.
گاه نیز در پاسخ به یک سؤال کلی، مسائل گوناگونی توضیح داده شده است، مانند الجواب‌الکافی لمن سأل‌عن‌الدواء الشافی، اثر ابن‌قیم جوزیه.
۶ - رتبه‌های علماء در نوشتن رساله‌های جواباتبیش از چهل‌جوابیه در منابع به شیخ‌مفید (متوفی۴۱۳) نسبت داده شده است [۶۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال‌النجاشی، ج۱، ص۳۹۹۴۰۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم۱۴۰۷.
[۶۱]
محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، مقدمه‌خرسان، ص۲۳ـ۲۵، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت۱۴۰۱/۱۹۸۱.
بنابراین، از این جهت می‌توان او را در رتبه نخست و سیدمرتضی‌علم‌الهدی (متوفی۴۳۶) را در رتبه دوم جای داد (هرچند جوابیه‌های سیدمرتضی بیشتر مورد استناد قرار می‌گیرد).در مرحله بعد در میان‌عالمان‌متقدم‌شیعی، شیخ صدوق (متوفی۳۸۱) و شیخ طوسی (متوفی۴۶۰) بیشترین آثار از این‌دست را تألیف کرده‌اند.برخی‌عالمان‌ادوار بعد، مانند شهید ثانی (متوفی۹۶۵)، شیخ بهایی (متوفی۱۰۳۰)، محمد باقر مجلسی (متوفی۱۱۱۰) و یوسف بحرانی (متوفی۱۱۸۶) چندین جوابیه نوشته‌اند.شیخ احمد احسایی (متوفی۱۲۴۱)، مؤسس فرقه شیخیه، و جانشین او،سید کاظم رشتی (متوفی۱۲۵۹)، نیز هریک دهها جوابیه نگاشته‌اند.حاج ملاهادی سبزواری (متوفی ۱۲۸۹) نیز، دست‌کم، ده‌جوابیه تألیف کرده‌است. [۶۲]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۷۲ـ۲۴۰.
۷ - اهمیت رساله‌های جواباتشماری از جوابیه‌ها نزد فقها اهمیت فراوان یافته و در بسیاری از منابع معتبرِ پس از خود مورد استناد بوده‌اند، از جمله برخی از جوابیه‌های سیدمرتضی به ویژه جوابات‌المسائل‌التبّانیات، چاپ شده در رسائل‌الشریف‌المرتضی [۶۳]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص۳ـ۹۶، چاپ مهدی رجائی، قم۱۴۰۵ـ ۱۴۱۰.
ابن شهید ثانی [۶۴]
ابن شهید ثانی، معالم‌الدین و ملاذالمجتهدین: المقدمه فی اصول الفقه، ج۱، ص۱۹۴-۱۹۷، قم۱۳۶۵ ش.
یوسف بن احمد بحرانی [۶۵]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج۹، ص۳۵۸، قم۱۳۶۳۱۳۶۷ ش.
ابوالقاسم بن محمد حسن میرزای قمی [۶۶]
ابوالقاسم بن محمد حسن میرزای‌قمی، قوانین الاصول، ج۱، ص۴۵۳۴۵۴، چاپ سنگی تهران۱۳۰۸۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸.
احمد بن محمد مهدی نراقی [۶۷]
احمد بن محمد مهدی نراقی، عوائد الایام، ص۴۴۴.
[۶۸]
احمد بن محمد مهدی نراقی، عوائد الایام، ۴۶۰.
[۶۹]
احمد بن محمد مهدی نراقی، عوائد الایام، ص۶۷۲ .
مرتضی بن محمدامین انصاریجوابات المسائل الموصلیات (یا جواب مسائل اهل الموصل) [۷۲]
جوابات المسائل الموصلیات (یا جواب مسائل اهل الموصل)، چاپ‌شده در رسائل،ج۱، ص۱۶۷ـ۱۹۸ «الثانیه».
[۷۳]
جوابات المسائل الموصلیات (یا جواب مسائل اهل الموصل)، چاپ‌شده در رسائل،ج۱، ص۱۹۹ـ۲۶۷ «الثالثه».
[۷۴]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج۱۹، ص۲۵۷، قم۱۳۶۳ ۱۳۶۷ ش.
[۷۵]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج۲۵، ص۴۴۸، قم۱۳۶۳۱۳۶۷ ش.
[۷۶]
اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، ج۲۷، ص۱۲۰ـ۱۲۱، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش.
[۷۷]
اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، ج۲۷، ص۱۲۳، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش.
[۷۸]
اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، ج۲۷، ص۱۳۹ـ۱۴۱، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش.
[۷۹]
اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، ج۲۷، ص۲۶۹، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش.
جوابات المسائل المیافارقیات [۸۰]
جوابات المسائل المیافارقیات، چاپ شده در رسائل ،ج۱، ص ۲۶۹ـ۳۰۶.
[۸۱]
محمد باقربن محمد مؤمن سبزواری، ذخیره المعاد فی شرح الارشاد، ج۱، ص۱۷۹، چاپ سنگی تهران۱۲۷۳ـ ۱۲۷۴، چاپ افست‌قم.
[۸۲]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج۹، ص۴۳۶، قم۱۳۶۳۱۳۶۷ ش.
[۸۳]
اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۵، ص۱۲۵، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش.
[۸۴]
اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۵، ص۱۸۹، قم ۱۳۷۱ـ۱۳۸۳ ش.
[۸۵]
جوابات المسائل الطرابلسیات، چاپ شده در رسائل ،ج۱، ص۳۰۷ـ ۳۵۶ «الثانیه .
[۸۶]
جوابات المسائل الطرابلسیات، چاپ شده در رسائل، ج۱، ص۳۵۷ـ۴۴۳ «الثالثه».
[۸۷]
طبرسی، ج۱، ص۸۳.
[۸۸]
عبدالله بن محمد تونی، الوافیه فی اصول‌الفقه، ج۱، ص۲۶۰، چاپ محمدحسین رضوی کشمیری، قم۱۴۱۵.
[۸۹]
مجلسی، ج۶۱، ص۸۷.
[۹۰]
مجلسی، ج۶۳، ص۱۶.
[۹۱]
اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، ج۲۸، ص۱۲۴، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش.
[۹۲]
اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، ج۲۸، ص۱۲۶، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش.
و جوابات المسائل الناصریه، چاپ شده با عنوان مسائل الناصریات به طورمستقل. [۹۳]
محمد باقربن محمد مؤمن سبزواری، ذخیره المعاد فی شرح الارشاد، ج۱، ص۲۵۱، چاپ سنگی تهران۱۲۷۳ـ ۱۲۷۴، چاپ افست‌قم.
[۹۴]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج۱، ص۳۲۷، قم۱۳۶۳ ۱۳۶۷ ش.
[۹۵]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج۶، ص۱۵۴، قم۱۳۶۳ ۱۳۶۷ ش.
[۹۶]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج۱۲، ص۳۵۴، قم۱۳۶۳ ۱۳۶۷ ش.
[۹۷]
علی بن اسماعیل قزوینی، ینابیع الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، ج۱، ص۲۳۷، ج۱، چاپ علی علوی‌قزوینی، قم۱۴۲۴.
همچنین دست کم دو جوابیه شیخ‌طوسی نیز مرجع منابع مهم دیگر بوده‌اند: یکی، جوابات المسائل الحلبیات [۹۸]
محمد باقربن محمد مؤمن سبزواری، ذخیره المعاد فی شرح الارشاد، ج۱، ص۴، چاپ سنگی تهران۱۲۷۳ـ ۱۲۷۴، چاپ افست‌قم.
و دیگری، جوابات (اجوبه) المسائل الحائریات، چاپ شده در الرسائل العشر. [۱۰۰]
محمد بن حسن طوسی، الرسائل العشر، رساله۱۰: اجوبه المسائل الحائریه، ص۲۹۱، چاپ رضا استادی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
[۱۰۱]
محمد بن حسن فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، ج۱۰، ص۲۰۰، قم۱۴۲۴.
از میان جوابیه‌های علامه حلّی، که به لحاظ تعداد، اندک است اجوبه المسائل المهنّائیه شهرت فراوانی یافته است و منابع مهمی به آن استناد کرده‌اند. [۱۰۳]
محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، ج۱، ص۶۸۸، قم۱۴۱۷.
[۱۰۴]
محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی، الرسائل الفقهیه، رساله۴: رساله فی حکم العصیر التمری و الزبیبی، ص۱۱۵، قم۱۴۱۹.
این اثر در ۱۴۰۱ در قم به چاپ‌رسیده‌است. [۱۰۶]
عبدالعزیز طباطبائی، مکتبه العلامه الحلّی، ج۱، ص۲۹ـ۳۳، قم۱۴۱۶.
شماری از دیگر جوابیه‌های مهم عالمان امامی عبارت‌اند از:جوابات المسائل الحلبیات، جوابات‌المسائل‌الرسّیه، جوابات المسائل‌الصیداویه، جوابات‌المسائل‌المصریات، همگی اثر سیدمرتضی علم‌الهدی، [۱۰۷]
التعریف بمصادر الجواهر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ج۱، ص۶۳ـ۶۴، ۱۳۷۸ ش.
جواب مسائل اسحاق بن یعقوب، اثر طبرسی [۱۰۸]
احمد خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ج۳، ص۹۹، علق‌علیه‌علی‌اکبر غفاری، ج۳، تهران۱۴۰۵.
و اجوبه مسائل‌ابن زهره، اثر علامه‌حلّی. [۱۰۹]
محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی، الرسائل الفقهیه، رساله۴: رساله فی حکم العصیر التمری و الزبیبی، رساله۴: رساله فی حکم العصیر التمری و الزبیبی، ص۵۹، قم۱۴۱۹.
[۱۱۰]
محمد تقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۸، ص۱۲۵ـ۱۲۶، ج۸، تهران۱۳۳۹ ش.
۸ - جوابات دوطرفه بین علماء معروفگفتنی است گاه به آثاری از این دست برمی‌خوریم که هم مخاطب آن (پرسشگر یا معترض) و هم صاحب اثر (پاسخ‌دهنده)، جایگاه‌علمی‌بسیار والایی دارند، مانند ده پرسش ابوریحان‌بیرونی از ابن‌سینا در باره مطالب کتاب السماء و العالم ارسطو و پاسخهای ابن‌سینا که الاجوبه عن المسائل العشره یا جوابات المسائل العشر نامیده شده است [۱۱۱]
حاجی خلیفه،ج۱، ستون ۱۲ .
[۱۱۲]
آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۲۷۶.
[۱۱۳]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۲۲۸.
و نیز هشت پرسش علمی فلسفی دیگر بیرونی از ابن‌سینا و پاسخهای او.
از مجموع این هجده پرسش و پاسخ با عنوان جوابات ابی ریحان البیرونی یاد شده‌است. [۱۱۴]
امین، ج۹، ص۶۶.
[۱۱۵]
آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۱۹۷.
این‌هجده پرسش و پاسخ به انضمام اعتراضات بیرونی به اغلب پاسخهای ابن‌سینا و دفاع ابوعبدالله معصومی (شاگرد ابن‌سینا) از آرای استادش، در رساله‌ای با عنوان ابوریحان‌بیرونی و ابن‌سینا: الاسئله و الاجوبه در ۱۳۵۲ ش در تهران چاپ شده است.
۹ - محتوا و شکل جوابات دوطرفه علماءاز لحاظ محتوایی و شکلی، چند ویژگی را می‌توان برای بیشتر این آثار برشمرد: کوتاه بودن مطالب و کم بودن حجم، جزئی بودن موضوع، و نداشتن مقدمه و فصل بندیهای متداول در آثار علمی است . ۱۰ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ابن‌خلّکان. (۳) ابن شهید ثانی، معالم‌الدین و ملاذالمجتهدین: المقدمه فی اصول الفقه، قم۱۳۶۵ ش. (۴) ابن عربی، اجوبه ابن‌عربی علی اسئله الحکیم الترمذی، چاپ احمد عبدالرحیم سایح و توفیق‌علی وهبه، قاهره۱۴۲۶/ ۲۰۰۶. (۵) ابن قیم‌جوزیه، الجواب الکافی لمن سأل عن‌الدواء الشّافی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۶) امین. (۷) مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائد الاصول، چاپ عبداللّه نورانی، قم۱۳۶۵ ش. (۸) مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب‌المکاسب، قم۱۳۷۸ ش. (۹) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ ش. (۱۰) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، در حاجی خلیفه، ج۳. (۱۱) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، در همان، ج۵. (۱۲) محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، قم۱۴۱۷. (۱۳) محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی، الرسائل الفقهیه، رساله۴: رساله فی حکم العصیر التمری و الزبیبی، قم۱۴۱۹. (۱۴) التعریف بمصادر الجواهر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ ش. (۱۵) عبدالله بن محمد تونی، الوافیه فی اصول‌الفقه، چاپ محمدحسین رضوی کشمیری، قم۱۴۱۵. (۱۶) حاجی خلیفه. (۱۷) احمد خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، علق‌علیه‌علی‌اکبر غفاری، ج۳، تهران۱۴۰۵. (۱۸) محمد تقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۸، تهران۱۳۳۹ ش. (۱۹) محمد باقربن محمد مؤمن سبزواری، ذخیره المعاد فی شرح الارشاد، چاپ سنگی تهران۱۲۷۳ـ ۱۲۷۴، چاپ افست‌قم. (۲۰) عبدالعزیز طباطبائی، مکتبه العلامه الحلّی، قم۱۴۱۶. (۲۱) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، سؤال و جواب، چاپ مصطفی محقق داماد، تهران۱۳۷۶ ش. (۲۲) طبرسی. (۲۳) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۴) محمد بن حسن طوسی، الرسائل العشر، رساله۱۰: اجوبه المسائل الحائریه، چاپ رضا استادی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی. (۲۵) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف۱۳۸۰. (۲۶) علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، قم۱۴۰۵ـ ۱۴۱۰. (۲۷) محمد بن حسن فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، ج۱۰، قم۱۴۲۴. (۲۸) علی بن اسماعیل قزوینی، ینابیع الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، ج۱، چاپ علی علوی‌قزوینی، قم۱۴۲۴. (۲۹) مجلسی. (۳۰) اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش. (۳۱) ابوالقاسم بن محمد حسن میرزای‌قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی تهران۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸. (۳۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم۱۴۰۷. (۳۳) محمد حسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت۱۹۸۱. (۳۴) احمد بن محمد مهدی نراقی، عوائد الایام، قم ۱۳۷۵ ش . ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جوابات»، شماره۵۱۲۸. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی
|