خلقیاتخلقیات یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای تصدیقات و عقاید مشهور ناشی از خُلق انسانی؛ یکی از آرای محموده است. ۱ - مفهوم‌شناسی خلقیاتخلقیات عبارت است از: قضایا و تصدیقاتی که میان جمهور شهرت دارند و خاص و عام، طبق آنها حکم و تصدیق می‌کنند و سبب این اشتهار و تطابق آرا، وجود خُلق انسانی است که در همه افراد بشر وجود دارد و همگان به مقتضای آن، اموری را تحسین و اموری را تقبیح می‌کنند؛ مثلاً همه انسان‌ها دفاع از اهل و عیال و وطن را واجب می‌دانند و مدافعان وطن را تحسین و شجاعت را تحسین و ترس را تقبیح می‌کنند. این‌گونه از احکام و قضایا و تصدیقات در میان انسان‌ها فراوان به چشم می‌خورد. ۲ - مفهوم‌شناسی خُلق«خُلق» در لغت به معنى سجیّه، طبع، عادت، مروت و دین است. اصطلاحا خلق به معنى حالت راسخ نفس است بطورى كه به موجب آن، افعال به سهولت و بدون نياز به فكر از نفس صادر گردد. بنا بر اين افعالى كه در نفس راسخ نباشد خلق ناميده نمى‌شود. مثلا كسى كه حين احوال عارضى مال خود را ببخشد، تا وقتى صفت بخشندگى در نفس او ثابت نشده است، نمى‌توان گفت وى داراى خلق بخشندگى است. «خُلق» ملکه‌ای نفسانی است که بر اثر تکرار افعال صادره از انسان در نفس به‌وجود می‌آید و سبب سهولت صدور فعل از انسان می‌شود؛ برای مثال کسی که ملکه کَرَم و بخشش دارد به راحتی، مال خود را به دیگران می‌بخشد. ۳ - دیدگاه مظفرمرحوم مظفر می‌گوید که اخلاق فاضله نزد عموم مردم وجود ندارد و تنها قلیلی از آنها به زیور آن آراسته‌اند، ولی با این حال، خلقیات مشهوره را همه می‌پسندند، حتی کسانی که از آن بهره‌ای ندارند. اگر خُلق به معنای مذکور، سبب حکم به حسن و قبح در خُلقیات بود باید شخص ترسو به دلیل خُلق خود، به حسن جُبن و قبح شجاعت حکم می‌کرد، در حالی که چنین نیست و او نیز به حسن شجاعت و قبح جُبن حکم می‌کند. بنابراین صحیح آن است که خداوند، انسان را خلق کرد و درون وی حسی را قرار داد که با آن، اخلاق نیکو و ناپسند را درک کند. نام این حس که همه انسان‌ها در آن شریک‌اند در علم اخلاق جدید، «باطن» و «ضمیر» انسان است و در علم اخلاق قدیم به آن «قلب»، «عقل عملی»، «عقل مستقیم» و «حس سلیم» می‌گفتند. این حس، حجت بر انسان و ندایی الهی است که در درون آدمی، به وی خطاب کرده، انجام‌دهنده اعمال زشت را نکوهش و مرتکبان اعمال صالح را ستایش و تایید می‌کند؛ بدین‌سان، علت مشهور بودن خلقیات با وجود نداشتن رواج و شیوع اخلاق فاضله بین اکثر مردم، وجود این حس مشترک در بین انسان‌هاست، نه وجود خُلق. [۶]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۶۷.
۴ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی. • حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «خلقیات»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۷. |