آبیاری
آبیاری فرایند رساندن مقادیر کنترل شده آب به گیاهان و درختان در فواصل زمانی مورد نیاز است. آبیاری به رشد محصولات کشاورزی، حفظ مناظر و احیای پوشش گیاهی در مناطق خشک و در دوره‌هایی با بارندگی کمتر از میزان متوسط سالیانه کمک می‌کند. آبیاری همچنین در تولید محصولات زراعی کاربردهای دیگری نیز دارد از جمله: محافظت از یخبندان، سرکوب رشد علف‌های هرز در مزارع غلات و جلوگیری از تحکیم خاک. در مقابل، نوعی از کشاورزی که فقط به بارندگی مستقیم متکی است به عنوان کشاورزی دیم شناخته می‌شود.
از سیستم‌های آبیاری همچنین برای خنک سازی دام‌ها، مهار گرد و غبار، دفع فاضلاب و استخراج معادن نیز استفاده می‌شود. آبیاری اغلب همراه با زهکشی، یعنی حذف آب‌های سطحی و زیر سطحی از یک منطقه مشخص، مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
انواع آبیاری از جمله آبیاری سطحی و آبیاری زیر سطحی یکی از ویژگی‌های اصلی کشاورزی برای بیش از ۵۰۰۰ سال بوده‌است و محصول بسیاری از فرهنگ‌ها است. از گذشته، آبیاری پایه و اساس اقتصاد و جوامع در سراسر جهان، از آسیا تا جنوب غربی ایالات متحده بوده‌است.
منابع آب مورد استفاده در کشاورزی
منابع آب سطحی
- منابع آب سطحی جاری:
جریان آب این منابع در طول زمان هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی دائماً در حال تغییر می‌باشد و عموماً کیفیت پایینی دارند جریان‌های حاصل از نزولات جوی، دارای دبی متغیری می‌باشند، ولی آن دسته که دارای منابع تغذیه زیرزمینی هستند مانند چشمه و قنات، تغییرات کمتری دارند.
ناخالصی‌های عمده این منابع از نوع فیزیکی و دارای مواد معلق معدنی و آلی می‌باشند و در صورت قرار گرفتن در معرض هوا عموماً ناخالصی‌های شیمیایی آنها مانند کلر، آهن، کربنات و بی‌کربنات اکسید می‌شوند.
- منابع آب سطحی راکد:
مانند: استخرها، حوضچه‌های طبیعی، مخازن سدها، دریاچه‌های آب شیرین، آبگیرها، تالاب‌ها و . . . می‌باشد. در این منابع، آب جریان ندارد و همیشه در دسترس می‌باشد ولی ممکن است در طول فصل آبیاری نوسانات شدیدی در سطح آن ایجاد شود، لذا میزان برداشت با توجه به حداقل عمق در طول برداشت لحاظ می‌گردد؛ و وابستگی شدیدی به تغذیه مجدد دارند. از نظر آلودگی در این منابع ناخالصی‌های فیزیکی (شن، سیلت) و املاح محلول و آهن دوظرفیتی وجود ندارد؛ ولی ناخالصی‌های آلی مثل خزه‌ها، جلبکها، برخی جانوران کوچک آبزی و آثار و بقایای موجودات زنده در آنها فراوان یافت می‌شود.
منابع آب زیرزمینی
در ایران به دلیل واقع شدن در منطقه خشک و نیمه خشک مخصوصاً در ناحیه مرکز کشور ازمنابع اصلی تأمین آب آبیاری محسوب می‌شوند و عموماً کیفیت بالایی دارند از لحاظ کمی میزان برداشت بسته به تغذیه این منابع دارد. به‌طوری‌که باید از طول عمر مفید سیستم در استفاده از این منابع اطمینان کافی حاصل گردد. با توجه به ناخالصی‌های کمی که دارند مناسبترین آب برای استفاده در سیستم‌های آبیار تحت فشار محسوب می‌شوند. معمولاً عاری از آلوده‌کننده‌های فیزیکی و آلی می‌باشند بیشتر مشکل مربوط به وجود آهن، کلر، کربنات و بی کربنات کلسیم می‌باشد؛ و ازطرفی هنگامیکه این آب‌ها در مجاورت هوای آزاد قرار می‌گیرند املاح مذکور اکسیده شده و رسوب می‌نمایند.
منابع آب نامتعارف
فاضلاب‌ها و پسآب‌های تصفیه شده، آب زهکش‌ها و آب‌های شور و لب‌شور می‌توانند به عنوان منبعی برای تأمین آب، مورد استفاده قرار گیرند. به دلیل دبی ثابتی که دارند مورد اطمینان می‌باشند. از لحاظ کیفی در استفاده از چنین آب‌هایی باید کلیه جوانب کیفیتی آب آبیاری مورد توجه قرار گیرد، همانند گرفتگی، مسائل بهداشتی، سمیت بعضی از عناصر و بهم خوردن تعادل عناصر کم مصرف در خاک.
آب دریاها به عنوان منابع آب شور و آب‌های زیر سطحی و آب زهکش‌ها به عنوان منابع آب لب‌شور و فاضلاب‌ها (شهری وصنعتی) به عنوان پسآب تصفیه شده قابل استفاده می‌باشند.
فاضلاب شهری ازنظر کمی تقریباً دارای دبی ثابتی و جریان آن مداوم است و از لحاظ کیفی قابل پیش‌بینی و معمولاً محتوی باکتری است ولی پساب صنعتی گاهی محتوی مواد سمی است و مواد آلی آن شاید قابل تجزیه نباشد؛ لذا باید آنها را قبل از ورود به شبکه فاضلاب شهری تصفیه مقدماتی کرد.
انواع روش‌های آبیاری
روش‌های مختلفی برای آبیاری وجود دارد که هدف رساندن آب به گیاهان تاحد ممکن به صورت یکنواخت است :
آبیاری سطحی(ثقلی)
آب از نهر آبیاری (کانال درجه چهار که معمولا خاکی است ) یا شیر برداشت آب از لوله(رایزر) در سطح خاک جریان یافته و با نفوذ تدریجی در خاک در اختیار ریشه گیاه قرار می‌گیرد. آبیاری سطحی به سه روش آبیاری کرتی - آبیاری نواری و آبیاری شیاری (فارو) انجام می‌شود.بسته به شرایط مزرعه و نوع پوشش مسیر های توزیع آب در آن (خاکی- بتنی-لوله) ، راندمان آبیاری ثقلی بین 35 تا 55 درصد می باشد . از نظر نوع شبکه توزیع آب ، سیستم آبیاری ثقلی به دو نوع تقسیم می شود :
- آبیاری ثقلی با استفاده از کانال های روباز بتنی یا خاکی در سطح مزرعه
- آبیاری ثقلی با استفاده از لوله ها کار گذاشته شده در سطح مزرعه و برداشت آب توسط شیر فلکه (آبیاری کم فشار)
آبیاری تحت فشار
به‌طور کلی سیستم‌های آبیاری تحت فشار به روش‌هایی گفته می‌شود که آب را توسط لوله و تحت فشاری بیش از فشار اتمسفر در سطح مزرعه توزیع می‌کنند. آبیاری تحت‌فشار به دو روش آبیاری بارانی و آبیاری موضعی انجام می‌شود. روش آبیاری موضعی به دو دسته آبیاری قطره‌ای و خطی انجام می‌گیرد؛ که این دو روش به مقدار زیادی صرفه جویی در مصرف آب خواهد داشت.راندمان آبیاری در روش آبیاری موضعی تا 80 درصد و در روش آبیاری بارانی تا 70 درصد هم می رسد . این راندمان بالا باعث کاهش میزان آبشویی خاک می شود . بنابراین این نوع آبیاری برای آب های شور مناسب نیست و باعث افزایش شوری خاک می گردد .
- آبیاری قطره‌ای: دراین سیستم آب به وسیلهٔ پمپ از منبع بداخل شبکه لوله ای پمپ شده و در ابتدا با عبور از فیلترها ، شن و مواد خارجی آن گرفته می شود . در نهایت آب با عبور از شبکه اصلی و نیمه اصلی وارد لترالها شده و به صورت قطرات مجزا و پیوسته ویا به صورت افشانه ریز با فشار کم از طریق قطره چکان در پای محصول ریخته می شود .آبیاری قطره‌ای روش مؤثری درتحویل آب مورد نیاز گیاه درمحدوده توسعه ریشه بداخل خاک است و این امکان را به وجود می‌آورد که عمل آبیاری تاحد رفع نیاز آبی گیاه انجام می‌شود؛ بنابراین در این روش به میزان زیادی از اتلاف آب به صورت نفوذ عمقی، ایجاد روان آب سطحی و تبخیر درمقایسه با روش‌های ثقلی وبارانی کاسته می‌شود. سیستم‌های مختلف آبیاری قطره‌ای
- سیستم آبیاری قطره‌ای قطره چکان درخط برای باغات
- سیستم آبیاری زیرزمینی بالوله‌های تراوا یا قطره چکان های مخصوص زیرخاک برای باغات .
- سیستم آبیاری بابلر (قطره چکان با دبی بالا - 20 تا 200 لیتر در ساعت )برای باغات .
- سیستم آبیاری قطره‌ای نواری (تیپ): برای محصولات زراعی در کشت های ردیفی مانند گوجه فرنگی
- '
آبیاری بارانی: درآبیاری بارانی آب توسط آبپاش ها در سطح مزرعه توزیع می شود .این سیستم بیشتر برای محصولات زراعی بکار می رود .انواع آبیاری بارانی به صورت ذیل می باشد :
- سیستم آبیاری بارانی ثابت :در این نوع سیستم آبیاری ، تمامی سطح مزرعه با لوله ها تحت فشار توزیع آب به صورت شبکه پوشانیده شده و آبپاش ها در روی این لوله ها در سطح مزرعه توزیع می شوند .
- سیستم آبیاری بارانی گان : در این سیستم آب توسط یک آبپاش با دبی بالا در یک محدوده دایره ای شکل توزیع می شود.این آبپاش توسط یک لوله که با یک قرقره جمع می شود به پمپ مرکزی سیستم وصل است.
- سیستم آبیاری رول لاین (ویل موو) : این سیستم شامل یک باله آبیاری چرخدار (لوله فولادی در مرکز چرخ ها قرار دارد )است که روی آن بافاصله 12 متر آبپاش نصب شده و کل سیستم با استفاده از این چرخ ها در سطح مزرعه حرکت می کند و یک مستطیل با مساحت نقریبی 10 هکتار رادر یک دور آبیاری کامل ( معمولا 12 شبانه روز ) پوشش می دهد .
- سیستم آبیاری بارانی کلاسیک :در این سیستم باله آبیاری شامل لوله هایی از جنس پلی اتیلن یا گالوانیزه است که توسط کشاورز در یک خط چیده و به هم وصل می شود و آبپاش ها روی این باله قرار گرفته و با اتصال این باله به لوله اصلی ، آبیاری بارانی در طول باله و به عرض حدود 20 تا 30 متر صورت می گیرد . با اتمام آبیاری ، این باله به 15 متر جلوتر منتقل شده و آبیاری ادامه پیدا می کند .
- سیستم آبیاری بارانی سنتر پیوت (عقربه ای) : در این سیستم آبیاری ،یک باله بزرگ مجهز به چرخ های لاستیکی دور محور مرکزی به گردش در آمده و آبپاش های نصب شده در زیر این باله ، محصولات زراعی را آبیاری می کنند . چنانچه این باله چرخدار بجای گردش دور محور مرکزی به صورت مستقیم حرکت کند به آن سیستم لینیر گفته می شود .
آبیاری زیرزمینی
در این روش، آبیاری، رطوبت لازم برای محیط ریشه گیاه توسط کنترل سطح ایستابی است. برای این منظور لازم است که یک لایه غیرقابل نفوذ در عمق مناسب از سطح خاک وجود داشته باشد تا بتوان سطح ایستایی را کنترل نمود. از مهم‌ترین مشخصه‌های این روش مرطوب نشدن سطح خاک است به‌طوری‌که معمولاً برای تأمین آب در محیط ریشه سطح ایستابی به حدی بالا آورده می‌شود که رطوبت بتواند با استفاده از خاصیت موئینگی به محیط ریشه برسد.
معیارهای انتخاب روش‌های مناسب آبیاری
در یک پروژهٔ آبیاری انتخاب روش آبیاری مناسب نقش بسیار با اهمیتی در موفقیت آن پروژه ایفا می‌کند. اساسی‌ترین عوامل مؤثر در انتخاب روش‌های آبیاری به شرح زیرند:
- نوع محصول مورد نظر :سیستم های آبیاری برای انواع محصولات متفاوت هستند. به طور معمول سیستم های آبیاری قطره ای برای باغات ، سیستم آبیاری تیپ برای محصولات زراعی ردیفی و سیستم های آبیاری بارانی برای محصولات زراعی و سیستم های آبیاری ثقلی برای باغات و زراعت بکار می روند .
- بودجه بهره بردار و کمک های دولتی
- توپوگرافی زمین ،شیب و شکل زمین
- بافت خاک
- شوری خاک
- زهکشی خاک
- کیفیت آب
- انرژی قابل دسترس
- وضعیت آب و هوایی (اقلیم)
- هزینهٔ آب
- خرده مالکی اراضی یا عمده مالکی آن
- سواد و توانایی کشاورز
- مسائل فرهنگی و اجتماعی
عوامل مؤثر بر هزینهٔ آبیاری
هزینهٔ سیستم آبیاری به پارامترهای گوناگونی بستگی دارد. این پارامترها عبارتند از :
- نوع سیستم آبیاری (ثقلی-موضعی-بارانی): به طور معمولا آبیاری تحت فشار موضعی بیشترین هزینه در واحد سطح (هکتار) را داراست و پس از آن سیستم آبیاری بارانی و سپس سیستم آبیاری ثقلی بیشترین هزینه ها را به خود اختصاص می دهند .
در آبیاری موضعی بیشترین هزینه مربوط به سیستم آبیاری بابلر می باشد . در آبیاری بارانی ، سیستم های سنتر پیوت (عقربه ای ) بالاترین هزینه ها را دارند و پس از آن سیستم آبیاری ثابت و نیمه ثابت هزینه بالایی را به خود اختصاص می دهد .
- وسعت اراضی زیر پوشش : هرچه این وسعت بیشتر باشد هزینه در واحد سطح کمتر می شود .
- فاصله مزرعه تا منبع تامین آب
- نیاز یا عدم نیاز به استخر ذخیره سازی آب
در هر صورت چنانچه شرایط و استانداردهای لازم در طراحی و اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار رعایت شود و بهره بردار بتواند از این سیستم ها بخوبی استفاده کند ، هزینه مصرف شده در طی کمتر از 5 سال بازگشت خواهد کرد .
ارتباط با سایر علوم
- آب‌شناسی: بارش‌هایی که در منطقه صورت می‌گیرد و به صورت روان آب درمی‌آید را مورد مطالعه قرار می‌دهد.
- گیاه‌شناسی: نیاز گیاه موجود در برنامهٔ آبیاری و الگوی کشت را مورد مطالعه قرار می‌دهد.
- خاک‌شناسی: به مطالعهٔ خاک از لحاظ فیزیکی و نیز از لحاظ محیطی برای کشت و پرورش گیاه می‌پردازد. ضمن اینکه در مورد چگونگی تشکیل خاک و رده‌بندی آنها و همچنین بحث در مورد موجودات زندهٔ خاک و اثرات آن بر زشد گیاهان بحث می‌کند.
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ Snyder, R. L.; Melo-Abreu, J. P. (2005). Frost protection: fundamentals, practice, and economics. Vol. Volume 1. Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISBN 978-92-5-105328-7. ISSN 1684-8241.
- ↑ Williams, J. F.; S. R. Roberts; J. E. Hill; S. C. Scardaci; G. Tibbits. "Managing Water for 'Weed' Control in Rice". UC Davis, Department of Plant Sciences. Archived from the original on 2007-04-03. Retrieved 2007-03-14.
- ↑ "Arid environments becoming consolidated". Retrieved 2012-06-19.
پیوند به بیرون
کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران
طرح جامع آبیاری وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا