آتشکده کوسان

منطقهٔ «کوسان» یا همان کوهستان، دارای قدمت بسیار زیادی است و تاریخ آن به قبل از اسلام و حتی قبل از تاریخ بر می‌گردد. کوسان بی نقطه بر وزن سوزان نام شخصی بوده نائی و نی نواز که در زمان یکی از سلاطین قدیم می‌زیست و کوسان نوعی از خوانندگی را نیز گویند.

به‌طور کلی ناحیه جنوبی دریای مازندران به ویژه اطراف بهشهر از گذشته بسیار دور از اهمیّت سیاسی، تاریخی و نظامی فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده‌است. بررسی و کاوش‌هایی که در سواحل دریای مازندران مانند غارِ هوتو و غار کمربند، که نزدیک آبادیِ «شهید آباد» (تروجن) که در کوهستان قرار دارد، انجام گرفته قدمت این ناحیه را به دوره غارنشینیِ بشر رسانده‌است.

بنا بر گواهی تاریخ، قریه‌ای که اکنون به کوهستان معروف است زمانی «طوسان» نام داشت که به دست «طوس نوذر» که از خاندان «کیانیان» بوده بنیاد شده‌است.

و سبب بنایش را آن دانند که طوس نوذر فرمانده لشکر «کیخسرو» بود که در امور سلطنتی همواره کار شکنی می‌نموده و با «فریبرز» پسر «کیکاوس» هم آهنگی نشان می‌داد، از این رو هنگامی که کیخسرو بر حریفان خود غالب شد با جمعی از آل نوذر به جانب طبرستان روانه شد و مدتی را در بیشه «ناروَن»، که یکی از نواحی طبرستان بود، پناه گرفت و چندی بعد قصبه‌ای در «پنجاه هزار» در محلّی که معروف به کوسان بود، ساخت و آن را «طوسان» نامید. بعد از حمله اعراب و مسلمانان به سرزمین ایران «باو» نوه «کیوس» از یزدگرد سوم در ری جدا شد و به کوسان رفت و ظاهراً قصد داشت پس از جمع‌آوری سپاه به یزدگرد بپیوندد و با مسلمانان نبرد کند ولی به این آرزوی خود نرسید زیرا که یزدگرد به سرزمین خراسان رسید و در همان‌جا کشته شد. آنگاه که جریان قتل یزدگرد به گوش وی رسید در آتشکده کوسان گوشه نشینی اختیار کرده و با سر تراشیده به نیایش و عبادت مشغول شد.

طوسان طوسان (اِخ) نام محلی که برحسب روایت، طوس نوذر سردار کیخسرو ساخت در محلی که کوسان نام داشت و آن در ناحیهٔ پنجاه هزار مازندران است. (کتاب مازندران و استراباد رابینو فصل۷ ص۱۶۰ بخش انگلیسی)

کوسان (اِخ) نام قصبه ای باشد از مازندران (برهان)(ناظم الاطباء) همان کوس (آنندراج) همان کوس یعنی قصبهٔ مازندران (فرهنگ رشیدی)

رابینو آرد:دِه کوسان که کنار رودخانه کوسان در چهار میلی غربی اشرف می‌باشد. ابن اسفندیار می‌نویسد: کوسان در پای قلعهٔ آب دارا واقع بود. این قلعه بدون شک همان قلعهٔ دارا (دز دارا) است که نزدیک آن قریه مرزن آباد واقع بوده و گفته‌اند طوس نوذر که فرمانده لشکر کیخسرو بود قصبه ای در پنجاه هزار ساخت در محلی که معروف به کوسان بود آن را طوسان نامید. محل قلعه ای که او ساخته بود هنوز تا زمان ابن اسفندیار در هنگامی که لومان دون خوانده می‌شد معلوم بود. کیوس جد باو (باقر) در این نقطه آتشکده ای ساخت. کوسان در قرن نهم هجری اقامتگاه سادات بابلکانی بود. (مازندران و استرآباد رابینو ترجمهٔ وحیدمازندرانی ص۲۱۵) از آثار به جای مانده تاریخی به دست می‌آید که مردم طبرستان در زمان ساسانیان پیرو دین زرتشت بوده‌اند. در کوهستان نیز آتشکده‌ای از دوره ساسانیان به جا مانده‌است که بنای آن را به «کیوس جد باو» نسبت داده‌اند. در زمان قبادِ ساسانی چند جای از مازندران و طبرستان آباد شد و از آن جمله آتشکده شهر کوسان بود که به دست کیوس فرزند بزرگ قباد و برادر انوشیروان در موقع حکمرانی او در قسمت طبرستان و مازندران بنیاد گردید. نقطه‌ای که آتشکده ساخت هنوز بقایای آن در روستای کوهستان (وجود دو قلعه تاریخی در ضلع جنوبی) باقی است و به همان نام خوانده می‌شود.