آرتاوازد

آرْتاوازْد [ārtāvāzd]، نام چند تن از پادشاهان نواحی شمالی ایران، و به‌ویژه ارمنستان در دورهٔ باستان. این نام که صورت ارمنی شدهٔ اَرته وزده (ه م) ایرانی باستان است، علاوه برشماری از شاهان ارمنستان، برای چند شخصیت ایرانی‌تبار دیگر هم به همین شکل آمده است. منابع تاریخی از چند آرتاوازد یاد کرده‌اند که بر ارمنستان حکومت داشته‌اند.

آرتاوازد (پسر اردوان پنجم)، او به مدت سه سال در مقابل اردشیر بابکان مقاومت کرد.
آرتاوازد یکم، بزرگ‌ترین پسر آرتاکسیاس یا آرتاشس یکم، از شاهان دودمان آرتاکسی بود که در سدهٔ ۲پ‌م (ظاهراً میان سالهای۱۲۳ تا ۹۵ق‌م) حکومت کرد. مهرداد دوم، پادشاه اشکانی ایران بر وی چیره شد و شاهزاده تیگران (فرزند یا به احتمال بیشتر برادرزادهٔ آرتاوازد) را به گروگان گرفت. بزرگان ارمنستان به سبب تندخویی و سختگیری او به دشمنی با او برخاستند و هم از این‌رو می‌گویند که به دست ایشان کشته شد.
آرتاوازد (افسانه) در افسانه‌های ارمنی از شاهی به نام آرتاوازد یاد می‌شود که در کودکی موجودات اهریمنی وی را به اسارت بردند و بچه دیوی به جای او نهادند. در باب فرجام کار وی نیز روایت‌هایی مردمی وجود دارد که ارتباطی با گاه‌شماری دارند. به نظر می‌رسد این افسانه‌ها، بعدها دربارهٔ شخصیت تاریخی آرتاوازد یکم شکل گرفته‌اند.
آرتاوازد دوم، پسر تیگران کبیر در ۵۵ پ‌.م، با اِعمال نفوذ روم به حکومت ارمنستان رسید. وی در لشکرکشی‌های رومیان بر ضد ایرانیان نقش مهمی ایفا کرد. او که متحد روم بود، به کراسوس پیشنهاد کرد که از طریق ارمنستان به اشکانیان حمله کند، اما کراسوس نپذیرفت. ظاهراً پس از شکست رومیان، به ناچار با فرهاد چهارم، پادشاه اشکانی پیمان بست و بخش جنوبی ارمنستان را به وی واگذار کرد.
آرتاوازد (رومی)، منابع تاریخی وی را مردی فرزانه و صاحب آثاری به زبان یونانی معرفی کرده‌اند، به هنگام لشکرکشی مارک آنتونی، دیگر سردار رومی به ایران، بار دیگر متحد رومیان شد و آنان را یاری کرد. با این همه، آنتونی گناه شکست خود را به گردن آرتاوازد انداخت و او را پس از مدتی حبس، به قتل رسانید.
آرتاوازد سوم، در واپسین سال‌های حیات سلسلهٔ آرتاکسیِ ارمنستان، پادشاهی به نام آرتاوازد سوم، مدتی کوتاه حکومت کرد. وی که دست‌نشاندهٔ دولت روم بود، در پی شورش مردم ارمنستان، و حمایت فرهاد اشکانی از آنان، ناچار به دربار روم پناهنده شد و تیگران چهارم به جای وی بر تخت نشست