محمد بن خفیف شیرازی

پدرش خفیف نام داشت و در سپاه عمرو لیث صفاری خدمت می‌کرد. او با دختر یکی از بزرگان کرّامیه در نیشابور ازدواج کرد. به شهادت متون عرفانی، مادرش پارسا و پرهیزکار بود و در زمره زاهدان و عارفان قرار داشت. احتمالاً ابن خفیف در سال ۲۶۹ هجری قمری در شیراز به دنیا آمد و به توصیه مادرش به صوفیه پیوست. درگذشت او در سال ۳۷۱ هجری قمری اتفاق افتاده‌است. پس از مرگ، او را در وسط خانقاه و رباط خود او پشت بازار وکیل در شیراز دفن کردند. مزار ایشان امروزه محل کتابخانه‌ای عمومی‌ است.

ابن خفیف نزد استادان متعددی در تصوف، حدیث، فقه و کلام تلمذ کرد. او از جمله عارفانی بود که به کسب علوم ظاهر نیز اهمیت زیادی می‌داد و به همین سبب در میان اهل علوم مختلف صاحب اعتبار بود.

ابوطالب خزرج بغدادی، ابوالحسن اشعری، رویم بن احمد، ابوالحسین بندار شیرازی و ابوالحسن مزیّن از جمله استادان او بوده‌اند.

وی با مشایخ زیادی نیز مصاحبت داشت که از جمله می‌توان به ابن عطا، شبلی، حسین بن منصور حلّاج، جریری، طاهر مقدسی، ابو عمرو دمشقی، کتّانی، یوسف بن حسین رازی، ابوالحسین مالکی و ابوالحسین درّاج اشاره کرد.

وی مرجع و مقتدای اهل طریقت و حقیقت، و سر سلسله فرقه خفیفیه، یکی از فرق صوفیه می‌باشد. از استادان، مصاحبان و اقوالش مشخص می‌شود که مشرب عرفانی او از مشی عرفانی جنید و پیروانش متأثر بود. از این رو، وی می‌کوشید معاملات و سخنانش با شریعت کاملاً سازگار باشد و صوفیانی را که در این مسیر حرکت نمی‌کردند نکوهش می‌کرد. حلّاج از جمله کسانی بود که برخی از اقوال و اشعارش با انتقاد ابن خفیف روبرو شد.

وی سفارش می‌کرد در تصوف از این پنج استاد پیروی شود: حارث محاسبی، جنید بغدادی، رویم، عمرو بن عثمان مکی و ابوالعباس بن عطا.

نوشته‌اند که به آن جهت او را خفیف می‌گفته‌اند که سبکبار و سبک‌حساب و سبک‌روح و سبک‌غذا بوده‌است، افطار و خوراک شبانه روز او، هفت دانه مویز بوده‌است.

ابن خفیف از جمله عارفانی بود که در تألیف و تصنیف آثار علمی و عرفانی پرکار بود. عطار می‌نویسد در هر چهل روز تصنیفی می‌ساخت در غوامض و دقایق و در علم ظاهر نیز تصانیف بسیار داشت. حدود سی اثر از ابن خفیف برشمرده‌اند که در علوم مختلف و از جمله دربارهٔ مباحث و مبانی عرفانی نوشته شده‌است.

از جمله آثار اوست: شرف الفقر، الفصول فی الاصول، المعتقد الکبیر و الصغیر، المنهج فی الفقه، اللوامع، استدراج و اندراج، السماع.

یکی از شاگردان او به نام ابوالحسن دیلمی کتابی دربارهٔ سیره استاد خود به نام «سیرت ابوعبدالله» نوشت. این کتاب که به زبان عربی بوده در سده هشتم و نهم هجری قمری با ترجمه رکن الدین یحیی بن جنید شیرازی به فارسی درآمد. آن ماری شیمل این ترجمه را به همراه دو رساله کوتاه از ابن خفیف تصحیح و چاپ کرده‌است.

علاوه بر اقوال و احوالی که در این کتاب از ابن خفیف معرفی شده، سخنان دیگری از او دربارهٔ ایمان، رجا، یقین، صبر، رضا، فقر، حیرت، مشاهده، ارادت، تصوف و صوفی، خوف و مراقبه و دیگر موضوعات عرفانی نقل شده‌است.

• مزار ابن خفیف در شیراز