ادبیات بلوچی

در تقسیم‌بندی تاریخ ادبیات بلوچی نظرات متعددی بین محققان وجود دارد اما شناخته شده‌ترین و صائب‌ترین این نظرات ادبیات بلوچی را به دو گونه تقسیم‌بندی می‌کنند.

نظر اول اینکه تاریخ ادبیات بلوچی از سه دوره عمده تشکیل شده‌است. دوره اول مشهور به دوره کهن یا کلاسیک، دوره دوم مشهور به دوره ملایان (ملایی) و دوره سوم دوره معاصر است.

گروهی دیگر از پژوهشگران برای ادبیات بلوچی چهار دوره در نظر گرفته‌اند، دوره اول از قرن پانزدهم میلادی تا نیمه اول قرن شانزدهم به دوره رند و لاشار معروف بوده، دوره دوم از سال ۱۵۰۰ میلادی که حاکمان و قوم رند لاشار به سند و پنجاب مهاجرت کردند تا حدود سال ۱۸۰۰ میلادی زمانی که بریتانیا بلوچستان را مورد تهاجم و تجاوز قرار داد، دوره سوم از زمان تجاوز انگلیس به بلوچستان تا ۱۹۲۰ میلادی به دوره بریتانیا معروف است و از ۱۹۲۰ میلادی تاکنون تماماً دوره معاصر نام دارد. ایوب درازهی در گاهنامه سمین نیز برای تاریخ ادبیات بلوچی، از جمله شعر بلوچی از همین چهار دوره نام برده‌است، از دوره اول باعنوان دوره ناشناخته (بلوچی: گاریں دور) - دوره دوم دوره قدیم (بلوچی: اهدی دور) دوره سوم دوره نیمه قدیمی (بلوچی: نیم اهدی دور) و دوره چهارم دوره نو (بلوچی: نوکیں دور) نام برده‌است.

آثار به جا مانده از این دوره (که بیشتر به صورت شفاهی بوده‌اند) اشعار و داستانهای اساطیری- تاریخی هستند؛ اشعار و داستانهای این دوره بیشتر با نام قهرمانان افسانه‌ها شهرت دارند تا با نام گویندگان و سرایندگان آنها.

از کتاب‌هایی که دربارهٔ این دوره از تاریخ ادب بلوچی به رشته تحریر درآمده اند می‌توان به مجموعه قطور «میراث» که توسط پژوهشگر بلوچ فقیر شاد گرد آوری شده‌است اشاره کرد.

اکثر ادبای شناخته شده در این دوره از فقها و روحانیان بوده‌اند به همین سبب امروزه بنام دوره ملایی یا ملایان شناخته می‌شود.

از شعرا و ادبای نامدار این دوره می‌توان به ملا فاضل مندی، ملا قاسم، ملا اسماعیل پل آبادی، ملا رگام واشی(خاشی)، ملا عزت پنجگوری، ملا نورمحمد بم پشتی و ملا ابراهیم باهوکلاتی را اشاره کرد. نامدارترین شاعران این دوره ملا فاضل می‌باشد که تبحر و توانایی او در بدیهه سرایی مشهور است.

با توجه به نوآوری‌های فراوان و ابتکارات موجود در شعر ملا فاضل نه تنها او را از بزرگترین شعرای این دوره که بسیاری او را، از بزرگترین شعرای تمام تاریخ بلوچستان به‌شمار می‌آورند.

سروده‌های او در سه دفتر با نامهای «شپچراگ» «دِرَپشوکین سهیل» و «شه لَچه کار» گرد آوری شده‌است.

دوران معاصر را می‌توان غنی‌ترین دوره ادبیات بلوچ دانست. در این دوره شاعران و نویسندگان بلوچ بر اثر مطالعه، آشنایی و تاثیرپذیری از ادبیات ملل مختلف جهان توانستند با استفاده از تکنیک‌ها و قالب‌های نوین، در داستان‌نویسی و شعر تحولی عظیم در ادب بلوچی پدیدآورند.

سید هاشمی، عبدالله روانبد، عطا شاد، کریم دشتی، جی آر ملا و مبارک قاضی از نامدارترین شاعران و نویسندگان این دوره محسوب می‌شوند.

مجلات و نشریه‌ها

از اوایل سال ۱۹۵۱ تا کنون همواره مجله‌هایی به زبان بلوچی منتشر شده و می‌شود و برخی از مشهورترین‌ها عبارت اند از:

ماهنامه بلوچی، ماهنامه لبزانک، ماهنامه سوغات، فصلنامه درد، فصلنامه چمگ و….

فرهنگ‌ها و لغت نامه‌ها

مشهورترین لغت نامه بلوچی زبان، به نام لغت نامه «سید گنج» توسط سید ظهور شاه هاشمی در یک جلد قطور نگاشته شده‌است.

از دیگر فرهنگ‌های مشهور دیگر می‌توان به فرهنگ دو زبانه بلوچی - فارسی از عبدالغفور جهاندیده از اعضای هیئت علمی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار اشاره کرد.

برخی از فرهنگ‌هایی که در دست چاپ یا تحریر هستند:

میرگنج از احمد دهانی

فرهنگ لغت بلوچی از ایوب ایوبی با فونتیک دوزبانه

بلوچی دیکشنری که توسط جمعی از محققان و زبان شناسان آکادمی بلوچی کویته تدوین شده‌است

فرهنگ دو زبانه بلوچی- انگلیسی از ابن داود گوادری

انسائیکلوپیدیا بلوچستانیکا (دائرةالمعارف بلوچستان) توسط جمعی از زبان شناسان و پژوهشگران به سرپرستی پروفسور صبا دشتیاری در حال تدوین است.

شعر

شعر از پربارترین انواع ادبی بلوچی به‌شمار می‌آید:

«کسدگوار» از سید ظهور شاه هاشمی، «شَپْ سحار اندیم» و «روچگر» از عطا شاد، «زرنوشت» از مبارک قاضی و «مکرانی شَیْر» از مولانا عبدالله روانبد برخی از مشهورترین دفاتر شعر به چاپ رسیده شاعران بلوچ در دوره معاصر می‌باشند.

داستان

تاریخ آغاز داستان‌نویسی در ادبیات بلوچی بر می‌گردد به دهه پنجاه قرن بیستم میلادی پروفسور غنی پرواز، امان‌الله گچکی، بانل دشتیاری و حفیظ حسن‌آبادی از داستان نویسان مشهور بلوچ به‌شمار می‌روند.

طنز

این نوع، از انواع ادبی در ادبیات بلوچی به نام «تژن و بِچْکند» معروف است. برخی از طنز نویسان صاحب نام دوره معاصر عبارتند از: محمدبیگ بیگل، اکرم صاحب خان، عیسی گل و…

و از مجموعه کتابهای طنز به چاپ رسیده دوران معاصر: «شکّل و ماجین»، «جوکر»، «زَندیْن دَپار» و «بیل و آلار» را می‌توان نام برد.

نقد

نخستین نویسنده ای که در عرصه ادب بلوچی مقالات ناقدانه می‌نوشت را می‌توان کریم دشتی دانست؛ مجموعه نقدهای این نقاد چیره‌دست را می‌توان در کتاب «شر گداری» مطالعه نمود.

از سایر کتاب‌های نقد مشهور بلوچی عبارت اند از:

• لبزانکی نقد کاری از صبا دشتیاری
• لبزانکی شرگداری از غنی پرواز
• تناپین تران از صدیق آزاد

نگدانک از ناگمان

رمان

نخستین رمان در ادبیات بلوچی توسط سید ظهور شاه هاشمی به رشته تحریر درآمد و پس از آن غنی پرواز، اسلم دوستڃن و فقیر محمد عنبر را می‌توان از رمان نویسان مشهور و صاحب نام بلوچ دانست

ترجمه

بیشترین آثار ترجمه شده به زبان بلوچی به ترجمه متون و آثار دینی بر می‌گردد. از پر کارترین و شناخته شده‌ترین افراد این حوزه می‌توان قاضی عبدالصمد سربازی و خیر محمد ندوی را نام برد.

• زبان بلوچی