حساب کاربری
​
زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
لینک کوتاه

ادبیات فارسیهود

آثار ادبی گویش فارسی یهودیان ایران

ادبیات فارسیهود به متون ادبی گفته می‌شود که توسط یهودیان ایرانی به زبان فارسی نو و خط عبری نگاشته شده‌است یا متونی که به زبان محلی فارسیهودی ثبت گردیده‌است.

نسخه عبری خسرو و شیرین نظامی گنجوی

در دورهٔ ساسانیان، علاوه بر آزادی فرهنگی که منجر به تشکیل آکادمی‌های علمی و گردآوری و تألیف تلمود شد، روابط حسنه میان روسا و رهبران روحانی یهودی با برخی از شاهنشاه‌های ساسانی منجر به توصیهٔ راب یوسی (م. ۳۲۳ میلادی) یکی از ربان‌های معروف دورهٔ تلمود بود که از یهودیان خواست زبان آرامی شرقی را کنار گذارند و به فارسی تکلم کنند.

فهرست

  • ۱ متون فارسیهود در طول تاریخ
  • ۲ خوانش متون فارسیهود
  • ۳ تاریخچه مطالعه متون فارسیهود توسط خاورشناسان
  • ۴ جستارهای وابسته
  • ۵ پانویس
  • ۶ منابع
  • ۷ پیوند به بیرون

متون فارسیهود در طول تاریخ
عکسی از کتاب موسی نامه، سروده شاهین شیرازی

قدیمی‌ترین اسناد مکتوب فارسیهود به قرن هشتم میلادی برمی‌گردد و عملاً همهٔ اسناد فارسی یهودی که تا به امروز شناخته شده‌اند، گونه‌هایی از زبان فارسی نو بوده‌اند.

نخستین سند مکتوب از ادبیات فارسیهود نامه‌ای است که اورل اشتاین در راس یک گروه باستان‌شناسی در یکی از ایالت‌های چین کشف کرد. این سند، نامه بازرگانی یهودی است که در ۳۷ سطر نگاشته شده و در آرشیو کتابخانه سلطنتی بریتانیا نگهداری می‌شود. سند دیگر کتیبهٔ کوچکی است که در تنگه «ازو» واقع در افغانستان کشف شده و تاریخ آن ۱۰۶۴ سال اسکندری (۷۵۲ میلادی) است.

جامباتیستا وتچیتی (giambattista vecchietti) جهانگرد و سیاستمدار ایتالیایی نخستین کسی است که در ۱۶۰۶ میلادی، نسخه‌های فارسی تورات به سبک فارسیهود را از مشرق‌زمین جمع‌آوری کرد و به کتاب‌خانه‌های اروپایی (مخصوصاً پاریس و واتیکان) منتقل کرد. والتر فیشل، استاد دانشگاه برکلی ایالت کالیفرنیا، تحقیق عالمانه‌ای دربارهٔ فهرست این نسخه‌ها در کتاب‌خانه‌های مذکور انجام داده‌است. اما در خصوص هویت این نوع ادبیات و تأثیر آن باید از دو پژوهشگر دیگر، ژیلبر لازار و آمنون نتصر نیز یاد کرد که هر یک تحقیقات گسترده‌ای در این باب داشته‌اند و پژوهش‌های آنها مبنای تحقیقات معاصر است.

خوانش متون فارسیهود

در مقابل ۳۲ حرف فارسی، زبان عبری تنها ۲۲ حرف دارد. این کمبود، هرچند در خوانش نسخه حاضر مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما در خواندن و نوشتن با الفبای عبری، مشکلاتی بروز می‌کند. مبدعان این نوع ادبیات برای جبران این کمبود، بر روی پاره‌ای از حروف عبری، علایمی قرار می‌دادند. البته نباید این علایم را با نقطه‌ها و خطوطی که در کتابت عبری جنبه اعراب دارد، اشتباه کرد. همچنین دربارهٔ متون و اسناد عبری-پهلوی، عبری-عربی و عبری-بِربر در برخی منابع اطلاعات ارزشمندی ارائه شده‌است.

تاریخچه مطالعه متون فارسیهود توسط خاورشناسان

نخستین متن فارسیهودی که خاورشناسان غربی به آن توجه کردند، ترجمهٔ تورات به فارسیهود به قلم یعقوب بن یوسف طاووس است، زیرا اولین نمونه از آثار فارسیهودی است که به طبع و نشر رسیده و چاپ شده‌است. این نسخه از تورات را انتشارات شونچینو (soncino) در ۱۵۴۶ م در قسطنطنیه و در میان مجموعه‌ای از ترجمه‌های تورات به زبان‌های متفاوت به چاپ رساند. اما این ترجمه زمانی در غرب شهرت یافت که توماس هاید آن را به منظور چاپ در مجموعه‌ای از ترجمه‌های تورات به زبان‌های گوناگون به حروف عربی برگرداند و اسقف برایان والتن آن را منتشر کرد. تقریباً دو قرن طول کشید تا غرب متوجه سنت قدیمی و مستمر ترجمهٔ تورات به فارسیهود بشود و فقط در اوایل قرن نوزدهم میلادی بود که متون و ژانرهای دیگری از ادبیات فارسیهود کشف شدند.

قرن هفدهم سرآغاز جمع‌آوری دستنویس‌های فارسیهود در اروپا است. جامباتیستا وکیتی giambattista vecchietti، دانشور و جهانگرد مشهور اهل فلورانس، دستنویس‌های فارسیهود نوشته شده از قرن چهاردهم به بعد موجود در ایران را گردآوری کرد. این دستنویس‌ها که اکنون در موزهٔ واتیکان نگه‌داری می‌شود شامل ترجمهٔ بخش‌های مختلف کتاب مقدس و آپوکریفا هستند. بنا به دلایلی، سعی او در برگردانیدن این متون به خط عربی چنان‌که باید مورد توجه قرار نگرفت. در قرن نوزدهم، دستنویس‌های فارسیهود راهشان را به اروپا باز کردند. بر اساس فهرست کتابخانه‌ای معاصر، بیش از ۵۵ دستنویس در کتابخانه‌های مختلف اروپا در آن زمان موجود بود.

در سال‌های ۱۸۹۶–۱۸۹۷ میلادی، الکان ناتال ادلر دستنویس‌هایی از تهران، بخارا و سمرقند به دست آورد. او بیش از ۱۰۰ دستنویس از گِنیزاها (صندوق‌های نگهداری متون مقدس یهودی) و دستنویس‌های خصوصی و شخصی مردم را خریداری کرد. در ۱۹۲۳، مدرسهٔ یهودی علوم دینی نیویورک مجموعهٔ اَدلر را خرید. ویلهلم باخر به صورت گسترده‌ای به پژوهش و مطالعه در این مجموعه و بقیهٔ ادبیات فارسیهودی پرداخت. او همچنین شاعران کلاسیک ادبیات فارسیهودی، شاهین و عمرانی، را به دنیای غرب معرفی کرد. از نخستین مقالاتش باید به مقاله‌اش دربارهٔ روایات تاریخی بابایی بن لطف و بابایی بن فرهاد اشاره کرد که م. زلیگسان یک سال پیشتر منتشر و معرفی‌شان کرده بود. آثار و مطالعات تطبیقی دیگر ویلهلم باخر که به صورت گسترده‌ای بر زبان و ادبیات فارسیهودی متمرکز بوده و کماکان مورد توجه است، فهرست‌های متعدد، نسخ اصلی متون، ملاحظات و پژوهش‌های ادبیات فارسیهودی است.

اسناد بازیافتهٔ گِنیزای قاهره و منابع دیگری که سُلُمون شِختِر و دیگر گردآورندگان، همچون آبراهام فیرکوویچ، تا پایان قرن نوزدهم یافتند، باعث تغییر دیدگاه‌های دانشمندان دربارهٔ چگونگی و وسعت ادبیات فارسیهود شد. این آثار، مجموعهٔ ارزشمندی از منابع فارسیهودی قدیمی را فراهم آوردند که هم‌اکنون ۶۰۰ صفحه از متون متفاوت و ژانرهای گوناگون را شامل می‌شوند و تفاسیر و ترجمه‌های کتاب مقدس، دستور زبان و فرهنگ‌نویسی، قوانین یهودی، اسناد قانونی، پزشکی و مطالب مربوط به سحر و جادو، شعر و دعاهای مذهبی از یک سو و از سوی دیگر نامه‌های شخصی‌ای که غالباً هنوز منتشر نشده‌اند را شامل می‌شود. تهیه و چاپ این اسناد هم‌اکنون تحت پژوهش و نظارت شائول شاکد و همکارانش در حال انجام است.

سنت جمع‌آوری دستنویس‌ها از جانب مسافران به ایران تا قرن بیستم و پیش از انقلاب اسلامی نیز ادامه پیدا کرد. در این راه، دانشورانی چون آمنون نتصر، برای بنیاد بن‌صوی (Ben Zvi Institute) در اورشلیم و عزرا سپایس‌هندلر برای کتابخانهٔ کلاو در اتحادیه مدارس عبری سین‌سیناتی اوهایو (Hebrew Union College in Cincinnati) کوشیده‌اند.

در اوایل قرن بیستم، گروهی از مهاجران به اورشلیم دست به انتشار متون دینی و غیر دینی آثار فارسیهود زدند. هستهٔ مرکزی این گروه مدیریت شمعون خاخام، نویسنده و مترجم و ویراستار و ناشر معروف بخارایی بود. در این زمینه افراد دیگری نیز از ایران و افغانستان و سمرقند همکاری می‌کردند. این آثار شامل ترجمه‌هایی از ادبیات غیر یهودی مانند هزار و یک شب و کمدی «اشتباهات» شکسپیر به فارسیهود بود.

مقاله‌ای از ک.د. هاسلر (K.D.Hassler) در ۱۸۲۹ میلادی موجد آغاز پژوهش‌های فارسهیودی شد. در سال ۱۸۷۰ میلادی، وِست نخستین متن فارسیهودی غیرمذهبی را معرفی کرد که شامل یک متن سه زبانه بر روی یک لوح مسی بود. تاریخ این لوح که در تراوانکور (Tranvancore) در جنوب هند کشف شده بود، به قرن نهم بازمی‌گردد. در کنار متن پهلوی و عربی، چهار امضای فارسیهودی در مقام گواه و شاهد وجود دارد که نوشته‌است: «همگون/همچون من پِدِش گوهوم» به معنی «همانگونه/همچنین من بِهِش گواهم» یا به فارسی روان «من نیز به این گواهی می‌دهم».

در سال ۱۸۸۴ میلادی، پُل دولاگارد (Paul de Lagarde, 1827-1891) متن فارسیهودی کتب اشعیا، ارمیا و پاره‌ای از حزقیال را معرفی و نخستین توصیف دربارهٔ فارسیهودی را از دیدگاه زبانشناسی چنین عرضه کرد: «از این پس هیچ‌کس نمی‌تواند ادعا کند که واژگان فارسی نو را می‌شناسد، مگر اینکه با ترجمهٔ تمام این متون (فارسیهودی) از آغاز تا به پایان کار کرده باشد.» توصیفات زبانشناسی او بعدها به دست تئودور نولدکه و پُل هُرن (Paul Horn, d. 1933) تکمیل شد.

در سال ۱۸۹۹ میلادی، دیوید سموئل مارگلیوث متنی طولانی‌تر از اسناد غیرمذهبی فارسیهودی را با نام «گزارش حقوقی اهواز» متعلق به سال ۱۰۲۰ میلادی، معرفی کرد. این متن را دانشوران دیگری نیز از جمله والتر هنینگ، یس پیتر آسموسن، دیوید نیل مکنزی و شائول شاکد پژوهیده و بررسی کرده‌اند. این کشف به همراه دیگر متون قدیمی فارسیهودی اهمیت پژوهش‌های فارسیهودی قدیمی را برای تاریخ زبان فارسی مشخص کرد.

کارل زالمان (Karl Salemann) در سال ۱۹۰۰ بزرگترین متن فارسیهودی قدیمی را معرفی کرد که شامل بر ۲۲۶ صفحه از ترجمه و تفسیر کتاب حزقیال از مجموعه فیرکوویچ بود. این متن احتمالاً به قرن دهم یا یازدهم بازمی‌گردد. زالمان برخی از مختصات عمومی متن مانند «استفاده از فرم‌های نحوی وجه مجهول رایج در متون پارسی میانه» را توصیف و تشریح کرد. نسخهٔ کامل پژوهش زالمان هرگز منتشر نشد. این مجموعه در دهه ۱۹۸۰ میلادی در اختیار شائول شاکد قرار گرفت و در نهایت به دست تامار گیندین در سال ۲۰۰۶ به همراه ترجمه منتشر شد. پژوهش‌های جزئی دیگری بر متن تفسیر حزقیال از سوی دانشورانی چون شائول شاکد - در خصوص صرف برخی از افعال بی‌قاعده - و نیز دیوید مک‌کنزی، لودویگ پاول (Ludwig Paul) و تامار گیندین به سبب حجم زیاد آن و استفاده از دو گویش متفاوت و معاصر در متن بیشتر روشن می‌شود.

در ژانویهٔ ۱۹۰۱ میلادی، طی جستجویی باستان‌شناختی به سرپرستی سِر اورل ستاین (Sir M. Aurel Stein) در ویرانه‌های رواق، نزدیک معبد بودایی دندان اویلیق در منطقهٔ خُتن ترکستان چین، نامه‌ای تجاری به زبان پارسی و خط عبری کشف شد. کاغذهایی که برای نوشتن این نامه به کار برده شده بودند کمک شایانی به تعیین تاریخ نامه (نیمهٔ دوم قرن هشتم میلادی) کرد. این نامه قدیمی‌ترین سند فارسیهودی و همچنین فارسی نو است که دانشوران گوناگونی از جمله مارگولیوت در ۱۹۰۳، زالمان در ۱۹۰۴–۱۹۰۵، هنینگ در ۱۹۵۸، بو اوتاس (Bo Utas) در ۱۹۶۸، شاکد در ۱۹۷۱ میلادی و ژیلبر لازار (Gilbert Lazar) در ۱۹۸۸ مطالعه شده‌است.

در سال ۱۹۵۲ میلادی، ریچارد فرای و رومن گیرشمن به تنگهٔ آزو در افغانستان مسافرت کردند. در این کاوش، کتیبهٔ تازه‌ای کشف شد که آنها آن را پهلویِ اشکانی نامفهوم دانستند. هنینگ در ۱۹۵۷ این کتیبه را فارسیهودی تشخیص داد و تاریخ آن را سال‌های ۷۵۲ یا ۷۵۳ میلادی دانست. این امر مبین این نکته بود که این کتیبه هم‌دورهٔ نامهٔ دندان اویلیق یا کمی قدیم‌تر از آن است. کتیبهٔ تنگهٔ آزو و نامهٔ دندان اویلیق حاوی قدیمی‌ترین نمونهٔ نوشتارهای پارسی نو هستند. در میان آنچه تا به امروز منتشر شده‌است، این متون حقوقی و رسالهٔ دینی قرایی، داستان دانیال، تفاسیر و آثار ژیلبر لازار را می‌توان سنگ بنای مهمی در پژوهش‌های زبان فارسیهودی شناخت.

در دهه‌های اخیر، اسرائیل مرکز پژوهش‌های فارسیهودی بوده‌است. فعالیت‌های دانشورانی چون شائول شاکد در زمینهٔ فارسیهودی قدیمی، آمنون نتصر در زمینه تاریخ یهودیان ایران و شعر و ادبیات آنها، میخائیل زند دربارهٔ آثار یهودیان و یهودیت بخارایی را می‌توان در این زمینه برشمرد. از پژوهشگران متاخر می‌توان از داوید یروشلیمی (David Yerushalmi)، دَن شاپیرا (Dan Shapira)، تامار گیندین در اسرائیل و ورا باش مورین و ناهید پیرنظر در آمریکا نام برد. جدیدترین پژوهش در زمینهٔ دستور زبان فارسیهودی قدیمی را لودویگ پاول در هامبورگ آلمان صورت داده‌است. در ایران و به زبان فارسی، باید از اولین و جدیدترین کارها به کتاب ناهید غنی در ۲۰۰۹ و مقالات مهرداد کهن اشاره کرد.

جستارهای وابسته

  • ادبیات یهودی-تاتی
  • شاهین شیرازی
  • اردشیرنامه
  • عزرانامه
  • فارسیهود

پانویس

  1. ↑ پیرنظر، میراث فرهنگیی یهودیان ایران، 15.
  2. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  3. ↑ عیوضی، برگ‌هایی از ادبیات فارسی هود در کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، 165.
  4. ↑ عیوضی، برگ‌هایی از ادبیات فارسی هود در کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، 165.
  5. ↑ عیوضی، برگ‌هایی از ادبیات فارسی هود در کتاب‌خانه مسجد اعظم قم، 165.
  6. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  7. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  8. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  9. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  10. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  11. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  12. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  13. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  14. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  15. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  16. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  17. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  18. ↑ Gindin، «JUDEO-PERSIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.

منابع

  • پیرنظر، ناهید (۱۳۸۱). «ادبیات فارسیهود میراث فرهنگی یهودیان ایران» (PDF). ایرانشناسی. بهار (۵۳): ۱۲۳-۱۴۰. دریافت‌شده در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۷.
  • عیوضی، حیدر (۱۳۹۲). «برگ‌هایی از ادبیات فارسی هود در کتاب‌خانه مسجد اعظم قم». پژوهشهای ادیانی. تهران. زمستان (۲): ۱۵۷-۱۷۲. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۱۸.
  • Gindin, Thamar E (2011). "JUDEO-PERSIAN LANGUAGE". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Vol. XV. p. 132-139. Archived from the original on 24 November 2017. Retrieved 24 November 2017.
  • Netzer, Amnon (2011). "JUDEO-PERSIAN LITERATURE". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Vol. XV. p. 139-156. Archived from the original on 24 November 2017. Retrieved 24 November 2017.
  • Pirnazar, Nahid (2016). "An Introduction to the Cultural Heritage of Iranian Jews" (PDF). Iran Namag (به انگلیسی). Summer (1): 8-39. Retrieved 23 November 2017.

پیوند به بیرون

  • Gindin, Thamar E (2016). "Linguistic Perspectives on Judeo-Persian" (PDF). Iran Namag (به انگلیسی). Summer (2): 40-51. Retrieved 28 November 2017.
  • Fischel, W.J. and Lazard, G. , “Judaeo-Persian”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Consulted online on 2۴ نوامبر ۲۰۱۷ <http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_0400>
  • Thamar E. Gindin and Vera B. Moreen, “Judeo-Persian Literature”, in: Encyclopedia of Jews in the Islamic World, Executive Editor Norman A. Stillman. Consulted online on 24 November 2017 http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world/judeo-persian-literature-SIM_000412
  • پیرنظر، ناهید (۲۹ فروردین ۱۳۹۶). «فارسیهود میراث مکتوب یهودیان ایران». مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۷.
  • نغزگوی کهن، مهرداد (۲۹ فروردین ۱۳۹۶). «ادبیات فاسیهود (فارسی به خط عبری)». مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۷.
آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.