اربعین در ایران

در قم هیئت کربلاییها، از اول محرم تا پایان ماه صفر، هر شب مراسم روضه‌خوانی برگزار می‌کنند؛ در روز اربعین این هیئت به همراه هیئتهای نجفیهای تهران، اصفهان، خراسان، کاشان، ساوه و شیراز که به قم می‌آیند، برای عزاداری به سمت حرم معصومه حرکت می‌کنند.

هیئت کربلاییهای مقیم مشهد، از شب اربعین تا آخر ماه صفر به مجالس روضه‌خوانی می‌روند و پس از خاتمهٔ منبر، به سینه‌زنی می‌پردازند و در پایان اطعام می‌کنند. این هیئت در روز اربعین، و دههٔ پایانی ماه صفر برای عزاداری سنتی به صحن و مرقد علی بن موسی الرضا می‌روند. تمامی خرج مراسم عزاداری، از طرف مردم پرداخت می‌شود و هر مجلس بانی یا بانیانی دارد.

در تهران در روز اربعین، مردم غذاهایی از قبیل شله‌زرد، حلیم، زرشک‌پلو، قورمه‌سبزی و خورشت قیمه پخش می‌کنند. در تهران قدیم در روز اربعین، دسته‌های ثابت و سیار تعزیه در تکیه‌ها، حسینیه‌ها و کوچه و بازار به اجرای نمایش بارگاه یزید، و ورود اسرای کربلا به شام می‌پرداختند؛ این مراسم تا روز ۲۸ صفر که روز کشته شدن حسن بن علی، ادامه داشت

شهری دربارهٔ مردم تهران می‌نویسد: «ایام عزای حسین بن علی ایامی بود که غرورها خاموش و نخوتها فراموش و بزرگیها کنار افتاده … در این ایام هر کار و عمل زشت از میان غالب مردم رخت بربسته، هر یک به طریقی کوشای اصلاح اعمال ناپسند خود گردیده … درصدد توبه و انابه و استغفار برآمده … شوخی و خنده و تفریح و مزاح و خوش‌گذرانی و عیش و نوش در این ایام متروک گشته … رخت نو پوشیدن و سر تراشیدن و اصلاح کردن و حنا و خضاب بستن ممنوع بود»

در بوشهر در روز اربعین شله‌مرادی (حلوای نذری) پخش می‌کنند. در سیرجان در روز اربعین مجالس متعدد روضه‌خوانی همراه با پخش نذری برپا می‌شود. یکی از مراسم خاص این روز، اجرای تعزیهٔ ورود جابر به کربلا، و زیارت قبر حسین بن علی است که از قدیم‌الایام در این شهر برگزار می‌شود. در پایان مجلس، با چای و هلیم از تماشاگران تعزیه، پذیرایی می‌شود. غذاهای نذری از قبیل آش امام بیمار، شله‌زرد و شیربرنج مخصوص این روز است.

در گیلان مردم در روز اربعین، در مساجد افزون‌بر روضه‌خوانی، به سینه‌زنی می‌پردازند، غذای نذری می‌پزند و شربت، خرما، حلوا و خوردنیهای دیگر خیرات می‌کنند در شرق گیلان در روز اربعین، مراسم علم واچینی برگزار می‌شود.

مردم شرق گیلان برای این ایام باورهایی داشتند، ازجمله اینکه اگر زنی صاحب فرزند نمی‌شد، باقی‌ماندهٔ غذای سفرهٔ اربعین را که توسط اهالی محل در مسجد پخش می‌شد، به خانه می‌آوردند و آن را در سفرهٔ دیگری می‌ریختند، سپس زنی از سادات، سفره را بر سر زن نازا می‌ریخت؛ یا اینکه زن سیده وضو می‌گرفت، نیت می‌کرد، سفره را برمی‌داشت و به همراه زن نازا و برخی از زنان محل زیر یک درخت پرثمر می‌رفتند، درخت را شاهد می‌گرفتند، به آن قسم می‌دادند و بعد سفره را رو به قبله بر سر زن نازا که زیر درخت نشسته بود، می‌ریختند.

در شاهرود در منبر خانه‌ ها (محل عزاداری زنانه)، زنان از شب چهاردهم محرم تا شب اربعین، تعزیه اجرا می‌کنند و در شب اربعین غذاهای نذری مانند آش شله‌قلمکار و هلیم می‌پزند که مواد اولیهٔ آنها از نذریهای مردم تأمین می‌شود و پس از پایان عزاداری و روضه‌خوانی، در صبح اربعین بین مردم پخش می‌شود.

در ایلام زنان در روز اربعین مراسم «چایینه» برگزار می‌کنند. در این مراسم، زنی نوحه‌خوان که به آن ملایه می‌گویند، به نوحه‌خوانی می‌پردازد، و زنان چایینه‌خوان با حالتی پریشان، سینه‌زنی می‌کنند؛ سپس با چرخشی تند به صورت حلقه‌وار، در حالی که دست روی شانه‌های همدیگر گذاشته‌اند، با بالا و پایین آوردن سر و سینه اشک ماتم می‌ریزند. معمولاً از عزاداران با شربت و هریسه پذیرایی می‌کنند.

در جزیرهٔ کیش در مجالس عزای اربعین، منبریها خطبه‌های زینب و سجاد بن علی را که در کوفه و شام ایراد کرده بودند، برای مردم می‌خوانند؛ همچنین از مقتل‌نامه‌ها، سرگذشت بازماندگان عاشورا از کربلا تا مدینه بازگو می‌شود و در خاتمه، مصیبت‌خوانی انجام می‌گیرد و عزاداران به «لطم» (پنجه بر سر و روی زدن) می‌پردازند.

در آذربایجان، مردم تا اربعین لباس سیاه بر تن دارند.

در جنوب ایران زنان در این دو ماه سیاه‌پوش هستند، زیور نمی‌بندند، آرایش نمی‌کنند و حنا بر دست و موی خود نمی‌مالند.

• پیاده‌روی اربعین
• زیارت نامه اربعین
• حسین بن علی
• اربعین

• دانشنامه فرهنگ مردم ایران به همت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی
• معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان