انارک

در مورد زمان بنا نهاده شدن این شهر توافقی وجود ندارد. به نقلی بنای این شهر به زمان ساسانیان برمی‌گردد که واحه‌ای بر سر راه معدن سرب و نقره نخلک بوده‌است. روایات شفاهی بنای اولین خشت انارک را به زمان شاه عباس و شخصی به نام محمد پهلوان نسبت می‌دهند.

در دوران استیلای اعراب و پس از آن تا حدود اواخر دوران قاجاریه انارک به عنوان چهارراه ارتباطی مورد توجه بوده‌است. مسیری که از جنوب کشور آغاز و به ورامین و تهران ختم می‌شد. هم‌اکنون نیز استانهای غربی کشور برای دسترسی به استانهای شرقی و مخصوصاً خراسان رضوی از این شهر عبور می‌کنند.

نامهٔ امیرکبیر به کدخدایان انارک در محرم ۱۲۶۷ قمری، سند تاریخی‌ای است که به پرداخت وجهی برای ساخت حصار انارک می‌پردازد. امیرکبیر در این نامه به اهالی دربارهٔ ساخت قلعه و حصار برای امنیت از دستبرد راهزنان هشدار داده‌است. نکتهٔ قابل توجه دیگر در این نامه اشاره به شیوع وبا در انارک است.

در اواخر سدهٔ سیزدهم قمری و در عصیان نایبیان کاشان، راه‌زنان با وجود مقامت اهالی انارک را تسخیر کردند. احتمالاً شخصی به نام «نایب علی» رهبری دفاع مردم را در مقابل «نایب حسین» (نایب‌حسین کاشی، سردستهٔ راه‌زنان) بر عهده داشته‌است. آثارِ گلوله‌های سواران مهاجم هنوز بر دیوارِ گِلی و کنگره‌دار دورِ آبادی قابل مشاهده است. پس از تسخیر آبادی به دست راه‌زنان، عدهٔ زیادی از مردم انارک به اصفهان، تهران، شاهرود و سمنان مهاجرت کردند و جمعیت منطقه یکباره کاهش یافت.

آمار سال ۱۳۵۵ جمعیت فعال اقتصادی انارک را تنها ۹ نفر اعلام می‌کند. این رقم در سال ۱۳۶۵ به ۱۰۸ نفر افزایش یافته‌است.

ریچارد فرای گزارش می‌کند که در مسیر نائین به انارک، به درمانگاهی برخورد کرده که پزشکی اتریشی اداره‌اش می‌کرده‌است. این درمانگاه احتمالاً پیش از جنگ جهانی دوم، به دست آلمان‌ها در کنار چند ساختمان دیگر به منظور احداث راه‌آهن ساخته شده بوده‌است. این راه‌آهن هیچ‌گاه احداث نشد.

از اسناد دیگری که هم‌اکنون از میان رفته‌اند یک گچبری در مسجد حاج محمدرضا بوده‌است. این گچبری نشانگر قدمت ۲۵۰ ساله مسجد بوده و در دهه ۶۰ به دست مرمتگران نابود شده‌است. سنگ شناسنامه کاروانسرای رَباط نیز در دهه ۷۰ به سرقت رفت. بقایای برج و بارو، در و دروازه، کوچه و پس‌کوچه‌های باریک و پرپیچ و خم این شهر نشان از اندیشهٔ دفاعی در ساخت بافت شهر دارد. بافت قدیمی انارک شامل هفت محله به نام‌های بیابانک، بیک‌علی، حصار، عرب‌ها، سراب، قافله‌گاه و جوباره است.

نخستین مدرسهٔ انارک، دبستان فرخی است که در ۱۳۱۵ شمسی تأسیس شده‌است.

انارک یکی از تبعیدگاه‌های مهم زندانیان سیاسی در رژیم پهلوی بود. مرتضی پسندیده برادر روح‌الله خمینی، مکارم شیرازی و سید محمد صادق روحانی از مراجع تقلید، خلخالی، حبیب‌الله طاهری گرگانی امام جمعه گرگان، سیدهادی خسروشاهی، و محمد صادق کرباسچی تهرانی از چهره‌های سرشناسی هستند که مدتی را در انارک در تبعید به سر برده‌اند.

با توجه به وسعت بخش انارک و قرار گرفتن کویر ریگ جن و قسمتی از کویر سیاه کوه در این منطقه، مردم محلی اقدام به راه‌اندازی اقامتگاه‌های بوم گردی نموده و میهمانان را با غذاهای محلی پذیرایی می‌نمایند. شتر سواری، تفریح در تپه‌های شنی، برنامه‌های رصدی و اجرای مراسم‌های محلی از جاذبه‌های این منطقه می‌باشد. جاذبه های گردشگری اطراف انارک، عبارت است از اسماعیلان که دارای اقامتگاه بوم گردی نیز می باشد، برج و بارو های موجود در کوه ها، روستای چوپانان، روستای اشین (عشین)، ریگ زار علم، معدن متروکه باقرق، آب انبار، موزه مردم شناسی، دره انجیر و .... می باشد. سوم فروردین ماه هر سال مراسمی در کوه دره انجیر به مناسبت نوروز برگزار می گردد و ساکنین انارک و سایر اشخاص که در این زمان به شهر اجدادی خود سفر نموده اند در این مراسم گرد هم آمده و پس از آن همگی به اسماعیلان رفته و در آنجا نیز جشن نوروزی خود را ادامه می دهند. در شهر انارک جاذبه‌های تاریخی عبارتند از برج و باروها و دروازه‌هایی که از آن‌ها بقایایی باقی مانده‌است. علاوه بر این‌ها کوچه و پس کوچه‌هایی در این شهر قرا ر دارد که شامل کاروانسرا، مسجد جامع، حمام، حسینیه و خانه‌های مسکونی نیز وجود دراد. کالبد قدیمی انارک، شامل هفت محله است که بر اساس وضعیت طبقاتی، موقعیت مکانی و کاربری محلات نامگذاری شده‌اند و شامل محلات بیابانک، بیک علی، حصار، عرب‌ها، سراب، قافله گاه و جوباره می‌گردد. بادگیرهایی در این شهر تاریخی وجود دارد که فضاهای داخلی و خارجی بناها را تزئین کرده‌اند. مسجد قدیمی حاج محمدرضا که قدمت این محراب به سال ۱۱۸۱ هجری قمری بازمی‌گردد. با توجه به مرمت ناآگاهانه ای که در این مسجد سال ۱۳۶۶ صورت گرفته تاریخ محراب آن از بین رفت، کنار مسجد حاج محمدرضا یک حمام عمومی هم وجود دارد که موزه میراث فرهنگی شده‌است. کمی بالاتر با گذر از بخش طبقاتی شهر می‌توان حسینیه قدیمی انارک را هم دید. در شهر انارک، موزه مردم شناسی انارک وجود دارد که در آن برخی ابزار های قدیمی مورد استفاده در زمان های گذشته (اعم از وسایل نخ ریسی، پنبه زنی، آینه شمعدان های قدیمی، ابزار های مورد استفاده در معادن انارک و ...) وجود دارد و بازدید از آن خالی از لطف نیست، همچنین در این موزه تصاویر اشخاصی که در معادن اطراف انارک مشغول به کار بودند به چشم می خورد، برخی وسایل موجود در موزه نیز اهدایی اشخاص ساکن در انارک به این موزه بوده است. رباط (کاروانسرا) انارک که بازسازی گردیده است، امروزه پذیرای توریست ها و مسافرین می باشد و امکان اقامت در آن وجود دارد. علاوه بر آن اقامتگاه بوم گردی اسماعیلان در نزدیکی انارک نیز چنین امکانی را برای مسافران فراهم می آورد. از جمله دیگر کاروانسراهای قدیمی که در این منطقه می باشد و البته هم اینک در حال بازسازی می باشد "کاروانسرای مشجری" در نزدیکی انارک می باشد. این کاروانسرا واقع در مشجری می باشد، وجه تسمیه آن به علت وجود درخت های متعدد در این منطقه کویری می باشد.

گویشی که در انارک به آن صحبت می‌شود از گویش‌های مربوط به گویشهای ایران مرکزی است. تفاوت این گویش با گویش مردم نائین تنها در لهجه و آواهاست.

واژه نامه انارکی به قلم اختر سهرابی انارکی نیز جهت آشنایی بیشتر با این گویش قابل استفاده می باشد. آقای محمد علی ابراهیمی انارکی، برای افزایش اطلاعات عمومی انارکی ها و سایرین کتب متعددی نوشته و منشتر نموده که از جمله آن انارک از دیدگاه تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی، فرهنگ کویر، پژوهشی در انساب، مدرسه فرخی انارک و .... می باشد، همچنین نامبرده چند کتاب شعر با تخلص "کویر" نیز منتشر نموده که عبارت است از "ای نارُسینه" و "مجموعه اشعار شعر کویر".

در سال ۱۳۹۵، هواپیماهای شکاری بمب افکن نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، در رزمایشی کویر انارک را بمباران کردند.

انارک از معادن زیر زمینی فراوان و نیز معادن سنگ (مانند سنگ صورتی انارک و معدن مرمریت سبز عشین) بهره‌مند گردیده که می‌توان به:

کانی‌های زیر نیز در انارک کشف و طبق مکان اکتشاف نامگذاری شده‌اند:

• تالمسیت (Talmessite): آرسنات آب‌دار کلسیم، منیزیم و باریم. این کانی را باریان و هرپن در سال ۱۹۶۰ در معدن قدیمی تالمسی در کنار روستایی به همین نام در انارک یزد کشف کردند و نام این معدن را بر آن گذاشتند. این کانی ویژگی فلوئورسان دارد و رنگ آن بی‌رنگ تا سبز می‌شود.
• ایرانیت (Iranite): کرومات سرب آب‌دار. این کانی را باریان و هرپن در سال ۱۹۶۳ در یکی از معدن‌های قدیمی سه‌برز در شمال غربی انارک کشف کردند و نام ایرانیت را بر آن نهادند. این کانی زرد زعفرانی و دارای جلای شیشه‌ای، در پیرامون نایبندان نیز یافت می‌شود.
• خونیت (Khunite): کرومات سرب، روی و مس. این کانی را ادیب و اتمان در سال ۱۹۷۰ میلادی در معدن قدیمی خونی در شمال انارک کشف کردند. این کانی، به کانی ایرانیت شباهت زیادی دارد، اما رنگ زرد آن به قهوه‌ای گرایش دارد.
• انارکیت (Anarakite): کلریدِ بازیِ روی و مس. این کانی را ادیب و اتمان در سال ۱۹۷۲ در انارک کشف کردند و نام همین بخش را بر این کانی سبز رنگ نهادند.

• بخش انارک