ایل سنگسری

شهر مهدی شهر (سنگسر سابق) مرکز شهرستان مهدیشهر، خاستگاه ایل سنگسری است که خانوارهای عشایری از اواخر شهریور تا اواسط خرداد ماه در آن سکونت دارند.

سنگسری‌ها شاخص‌ترین کوچندگان دامنه‌های البرز هستند. آن‌ها طولانی‌ترین مسیر کوچ جهان را طی می‌کنند به‌طوری‌که فاصلهٔ دورترین نقطهٔ ییلاقی و قشلاقی آنان به بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر می‌رسد. برنارد هوکارد محقق مشهور اروپایی نیز معتقد است عشایر ایل سنگسری طولانی‌ترین مسیر کوچ رو جهان را دارا هستند.

برنارد هورکاد رئیس انجمن ایرانشناسان اروپا:

اردوهای تابستانی (خیل‌های) سنگسری‌ها به لحاظ وسعت و تجمل، از شکوه و جلوه خاصی برخوردار است.

دکتر مرتضی فرهادی، جامعه‌شناس ایرانی:

خط تولید پنیر و روغن در بین عشایر سنگسری به قدری تکامل یافته و متنوع است که لازم است کارخانه‌های نوین لبنیات‌سازی ایران از آن درس بگیرند.

سیاه چادر همانا خانه عشایر ایل سنگسر در دوره ییلاق است که بایستی ضمن استحکام و ماندگاری در برابر تابش آفتاب، از ساکنین چادر در مقابل خطرات گوناگون محافظت کند. گوت نام سیاه چادر عشایر ایل سنگسر است که از پشم بز بافته می‌شود.

سیاه چادر عشایر سنگسری که «گوت» نام دارد منحصر به فرد است و در مقایسه با سیاه چادر دیگر عشایر ایران از ساختار ویژه‌ای برخوردار است.

تقسیمات داخلی سیاه چادر سنگسری همسان معماری ایرانی است. پلاس سنگسری کف آن را مفروش و دیوارهای نقش دار، فضای داخل چادر را به محل میهمانان، خانواده و آشپزخانه تقکیک می‌کنند. دست بافته‌ها و آویزه‌های بسیاری که دارای نقش و رنگ هستند در داخل چادرها کاربرد دارند.

گوسفند سنگسری نوعی نژاد منحصر بفرد از دام سنگسری و از انواع نژاد گوسفند گوشتی در ایران است. خاستگاه گوسفند سنگسری مراتع عشایر ایل سنگسر در شهرستان مهدیشهر و تعدادی از استان‌های همسایه‌ است. همچنین گوسفندان سنگسری از حیث پرواری بی‌نظیراند و محصول گوشت آن‌ها تقریباً ٪۶۰ وزن گوسفند پیش از ذبح شدن است.

در گذشته‌های نه چندان دور، زنان سخت کوش ایل سنگسر علاوه بر رسیدگی به امور خانه، بخش مهمی از بار اقتصادی خانواده را با بافت انواع پارچه‌های پشمی و ابریشمی و پارچه‌های ظریف برای مصارف تخصصی گوناگون بر دوش می‌کشیدند.

از جمله این پارچه‌ها می‌توان نمونه‌های زیر را برشمرد:

سرگیرا sar gira (سگیرا)، پارچه پشمینه ظریف که زنان سنگسری درگذشته از آن به عنوان چادر استفاده می‌کردند و پارچهٔ آن را با پشم و با طرح چهارخانه می‌بافتند. متراژ پارچه مورد نیاز سرگیرا تخته‌های ۱۷ متر و با عرض ۳۵ سانتی‌متر بود که با اتصال تخته‌ها به همدیگر چادر دوخته می‌شد.

کژین شوی kajin shevi، نوعی پارچه ابریشمین که تن‌پوش زنان سنگسری بوده‌است.

مکنه makene یا مقنعه، که کاربرد آن نظیر مقنعه امروزی بوده‌است، با این تفاوت که مکنه معمولاً با نوعی سوزن دوزی ظریف و منحصر به فرد همراه است و به آن «ساخته مکنه» گفته می‌شود.

فراخ شوال ferakh sheval که دامن گلدار و چند لایه زنان سنگسری بوده‌است.

شاید اکنون نیز بتوان در سکوت راز آلود شب‌های شهر، صدای کوبه‌های دفتین یا کارگاه پارچه بافی خانگی را از ورای پنجره یک خانه گلی در کوچه‌های سنگسر (مهدیشهر) شنید.

محصولات لبنی

عشایر ایل سنگسری از شیر گوسفند و بز، بیش از ۳۲ نوع محصول لبنی تولید می‌کنند که برخی از آن‌ها همچون وارهون (روغن زرد)، آریشه و لورئین در نوع خود منحصر به فرد است. لازم بذکر است آریشه غذای کامل بحساب می‌آید زیرا حاوی مقادیر زیادی کلسیم و منیزیم می‌باشد.

همچنین آنان در تولید نوعی شکلات محلی به نام چیکو تبحر خاصی دارند. چیکو و روغن زرد که ماحصل تلاش عشایر ایل سنگسر است، بخشی از سوغات مهدیشهر را تشکیل می‌دهد.

از دیگر فراورده‌های لبنی عشایر سنگسر می‌توان به شیر، ماست، توک، کره، خورش، رهون، درنه، سزمه، دوونه (کشک)، سه جو، تفره و … اشاره کرد.

صنایع دستی

از صنایع دستی منحصر به فرد و شاخص عشایر سنگسری می‌توان به چنگوم، پلاس و … اشاره کرد. چنگوم نوعی آویز مخصوص زنان و پلاس نوعی زیرانداز رنگارنگ است.

محصولات گوشتی

نژاد گوسفند سنگسری، متعلق به عشایر ایل سنگسر است. گوشت این نژاد از حیث پرواری بی‌نظیر است به‌طوری‌که، محصول گوشت تقریباً ۶۰٪ از وزن گوسفند پیش از ذبح را تشکیل می‌دهد.

جشن نرون

جشن نرون یکی از جشنهای کهن و اساطیری ایل سنگسر است. نرون یا انیران به معنای روشنایی بی پایان است. جشن نرون در مهدیشهر و بخصوص در بین عشایر ایل سنگسر از تاریخ ۶ شهریور شروع شده و به مدت یک هفته ادامه می‌یابد.

در این جشن گوسفندان نر زیبا و از نژاد اصیل قوچ سنگسری را آذین می‌کنند و در فضایی وسیع رهایشان می‌کنند. آنگاه انار را بر شاخ شان می‌کوبند تا تکه‌تکه شود و بعد آن‌ها را رها می‌کنند تا در گله ازدیاد نسل کنند. فلسفه تکه‌تکه شدن انار همانا ازدیاد بیش از پیش نسل در دامهای سنگسری است.

همچنین شب نرون پایان سال حساب و کتاب گله داریست.

جشن مهرگان

جشن تیرگان

جشن تیرگان در میان سنگسری‌ها به جشن تیر مُ ای سیزده مشهور است. در سیزدهمین روز از ماه تیر تقویم سنگسری (مصادف با ۷آبان ماه شمسی)، خانواده‌ها به دیدار بزرگ فامیل می‌روند، اشعاری از فردوسی و حافظ و افسانه‌های کهن منطقه سنگسر می‌خوانند و بدین شکل این جشن باستانی را پاسداری می‌کنند. در این جشن غذای محلی به نام «سیزده تامو» پخت می‌شود.

امروزه بخش‌هایی از مراتع استان‌های سمنان، تهران، قزوین، قم، مرکزی، مازندران، گلستان، گیلان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی، و اصفهان همچنان در اختیار عشایر ایل سنگسر قرار دارد.

• مهدیشهر
• موزه عشایری ایل سنگسر
• زبان سنگسری
• واژه نامه سنگسری
• گوتکه مال
• گوسفند سنگسری
• نقش مایه‌های باستانی در فرهنگ و آثار ایل سنگسر
• ایل سنگسری (کتاب)
• کتاب تاریخ سنگسر-مهدیشهر
• کتاب گاهشماری سنگسری
• آونگ خاطره‌های ما
• گاهشماری سنگسری
• تاریخ سنگسر، سرزمین دلاوران سرسخت

• انجمن دیده بان میراث ایل سنگسر
• وب‌گاه موزه عشایری ایل سنگسر