باغ ارم

تاریخ ساخت و بنیان‌گذار اولیه باغ ارم شیراز، به‌درستی مشخص نیست؛ ولی توصیف‌هایی از آن در سفرنامه‌های متعلق به سده دهم و یازدهم هجری آمده‌است. این باغ در روزگار سلجوقیان و آل اینجو پابرجا بوده‌است. در زمان زندیه هم کریم‌خان زند در سازندگی و بهسازی این باغ کوشید. به گفته مرحومه فرخ بی بی، دختر صولت الدوله قشقایی باغ ارم را میرزا قاسم خان خلج بواناتی به پدر زنش، جانی خان ایلخانی قشقایی تقدیم کرد. در کتاب خاطرات ملک‌منصور خان قشقایی نیز ذکر شده‌است که باغ ارم محل اقامت خان قنقری بوانات بوده‌است. در زمان قاجاریه و پهلوی این باغ مقر سران ایل قشقایی بود تا اینکه به علت طرفداری آن‌ها از مصدق، خوانین قشقایی تبعید شده و باغ ارم مصادره گردید. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار عمارتی دیگر توسط حسین علی خان نصیرالملک پی ریزی شد که با مرگ وی خواهر زاده او ابوالقاسم خان نصیرالملک امور باغ ارم را به دست گرفت و عمارت نیمه کاره را تکمیل کرد. این باغ از املاک خاندان قوامی شیراز بود. این عمارت تاکنون پابرجاست. این باغ تنوع گیاهی بسیار بالایی دارد و گیاهان بسیاری از اقصا نقاط جهان در این باغ کاشته شده‌است؛ به شکلی که باغ در قالب یک نمایشگاه از انواع گل‌ها و گیاهان درآمده‌است. در حال حاضر این باغ در اختیار دانشگاه شیراز است؛ باغ گیاه‌شناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق قرار دارد. در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۰ در سی و پنجمین اجلاس کمیتهٔ میراث جهانی یونسکو باغ ارم شیراز به همراه هشت باغ دیگر ایرانی در فهرست میراث جهانی ثبت گردید.

عمارت وسط، هسته مرکزی این باغ محسوب می‌شود. این ساختمان در زمان قاجاریه و با تقلید از سبک معماری زندیه ساخته شده‌است. این عمارت از نظر معماری، نقاشی، کاشی کاری و گچ بری از شاهکارهای معماری زمان قاجار است. این عمارت، از سه طبقه، با تزئینات فراوان تشکیل شده‌است.

اتاق‌های طبقه زیرین که تقریباً زیرزمین هستند، محلی است برای استراحت در روزهای گرم تابستان. تزئینات این اتاق‌ها، کاشی‌کاری‌های رنگین است. دو طبقه بالایی دارای ستون‌هایی است که از تخت جمشید الهام گرفته شده‌اند.

در پیشانی بنا، دو نیم‌دایره در دو طرف، و یک تابلو بزرگ در وسط قرار گرفته که از ۳ هلال روی هم تشکیل شده‌است. این تابلو، تصاویری از شاهنامهٔ فردوسی و نبرد شاهان قاجار را نشان می‌دهد.

این بنا بیش از هفتاد سال به خوانین قشقایی تعلق داشته که در دوران پهلوی مصادره شده‌است.

در شمال باختری شهر شیراز و در کنار شهر باغ زیبایی از دوره قاجاریه باقی‌مانده که به باغ ارم مشهور است. در سمت جنوب باغ مذکور رودخانه خشک شیراز از شرق به غرب امتداد دارد. وسعت باغ بیش از سه هکتار و از درختان مرکبات و سرو پوشیده شده‌است.

جالب‌ترین قسمت باغ خیابانی است که از خاور به باختر در وسط باغ احداث و در دو سوی آن درختان سرو کاشته‌اند و زیبایی خاصی را داراست. در میان درختان سرو این خیابان سرو بلند قامتی است که از دور جلب توجه می‌کند و بعلت موزون بودن آن، آن را سروناز می‌خوانند. نظیر سرو مذکور در سایر باغ‌های شیراز دیده نمی‌شود. صحن باغ را درختان زینتی و سرو و نارنج و انواع گل‌های تزیینی پوشانده و تزئین نموده‌است.

خریداری باغ برای دانشگاه شیراز

باغ ارم به وسیلهٔ دولت وکمک‌های مادی شاهنشاه و شهبانو خریداری و تعمیر و به دانشگاه شیراز اهدا گردیده‌است. ساختمان آن به علت عوامل طبیعی به صورت مخروبه درآمده بود و دیوارهای باغ نیز از چینه بود که به‌طور کلی خراب شده بود. ضمن طرح تعمیراتی دیوار چینه آن برداشته شد و یک دیوار کوتاه سنگی با نرده آهنی در اطراف آن احداث گردید. تزیینات قسمت‌های مختلف ساختمان تعمیر و تکمیل و مجدداً به صورت آبرومندی درآمد.

سنگ‌نبشته‌ها

باغ مذکور از آثار دوره ناصرالدین شاه قاجار به‌شمار می‌رود و به وسیلهٔ نصیرالملک ساختمان فعلی بنا شده‌است. در این مورد چند سنگ‌نبشته در نقاط مختلف باغ از نصیرالملک باقی مانده‌است. اولین کتیبه سنگ مرمراست که در بالای سر در ورودی شمال شرقی باغ نصب شده و با خط نستعلیق چنین خوانده می‌شود: از وزیر شه نصیرالملک راد / دائمش باغ ارم آباد باد

علاوه بر سنگ نوشته فوق شش کتیبه سنگی در نمای خاوری ساختمان به صورت ازاره دیده می‌شود که همه آن‌ها با خط نستعلیق نقر شده و در آخر آن‌ها تاریخ‌های مختلفی به چشم می‌خورد و نام نصیرالملک در آن‌ها ذکر شده‌است. در آخر کتیبه اولی تاریخ ۱۳۳۹ نوشته شده‌است.

اشعار کتیبه دوم مربوط به شوریده شیرازی شاعر دوره قاجاریه می‌باشد. کتیبه سوم بیت اول آن تاریخ بنای ساختمان را مشخص می‌سازد چنین است. ز وزیر شه نصیرالملک راد / دائمش باغ ارم آباد باد

در کتیبه چهارم تاریخ ۱۳۳۹ دیده می‌شود و اشعار آن مربوط به فصیح الملک شوریده شیرازی است. در کتیبه چهارم نیز رمضان المبارک ۱۳۱۵ دیده می‌شود و مربوط به تعمیرات بنا در دوره مظفرالدین شاه قاجار می‌باشد. در کتیبه پنجم در آخر کتیبه چنین خوانده می‌شود: "حسب مستطاب اجل اشرف آقای نصیرالملک ".

در کتیبه ششم که در سمت چپ و پای ایوان جنوبی نصب شده‌است، چنین خوانده می‌شود: "خادم اهل بشارت خان بنده درگه نصیرالملک ۱۳۴۰" کتیبه‌های مذکور مربوط به تعمیراتی است که به‌تدریج در این بنای با ارزش صورت گرفته‌است. جالبترین تعمیرات در سال‌های اخیر در این بنای ارزنده انجام پذیرفت که به کلی آن را از وضع خراب گذشته خارج نموده‌است.

شش کتیبه سنگی در نمای شرقی ساختمان باغ ارم دیده می‌شود. کتیبه‌های سنگی مذکور بر نمای جرزهای طبقه اول نصب و خط همه کتیبه‌ها نستعلیق است. دو کتیبه در زیر ایوان دو ستون سمت راست و دو کتیبه در زیر ایوان دو ستونی بزرگ و دو کتیبه دیگر زیر ایوان دو ستونی سمت راست نصب گردید و به ترتیب کتیبه‌های مذکور را از سمت راست مورد بررسی قرار می‌دهیم. اولین کتیبه سمت راست در پای ستون سمت راست ایوان سمت راست نصب شده علینقی الشریف عمل استاد باشی حجار ۱۳۳۹. اشعار مربوط به فصیح‌الملک شوریده شیرازی است.

کتیبهٔ دوم سنگی در پای ستون سمت چپ ایوان شمالی نصب گردید، خط کتیبه مذکور نیز خط نستعلیق است. اشعار نیز اثر طبع فصیح‌الملک شوریده شیرازی است. کتیبه بعدی که سرباز دوره هخامنشی را نشان می‌دهد که در یک دست نیزه و در یک دست دیگر او گرزی قرار دارد، کلاه را با آن که سعی نموده‌اند به فرم نیزه داران تخت جمشید حجاری نمایند ولی ساده است و هیچ گونه تزییناتی ندارد.

کتیبه مذکور در دو طرف ایوان قرینه‌سازی است ولی به هر حال با آنکه تقلید از نقوش برجسته تخت جمشید شده جذابی و فرم زیبای نقوش برجسته نیزه داران پارسی تخت جمشید را ندارد. سه پنجره آهنی در پای ایوان مرکزی دیده می‌شود که دو پنجره آهنی طرفین بزرگتر و قرینه‌سازی است. پنجره وسط دو پنجره دارای اندازه بزرگتری است، پنجره‌های آهنی مذکور قدیمی و مربوط به زمان احداث ساختمان است. سپس کتیبه‌ای با خط نستعلیق نصب شده. کتیبه بعد نیز به خط نستعلیق نقر شده‌است.

کتیبه بعدی نظیر کتیبه سمت راست یک سرباز هخامنشی را نشان می‌دهد که به همان فرم نقش برجسته سمت راست حجاری گردید و سپس کتیبه سنگی دیگری است که با خط نستعلیق حجاری و نصب شده‌است. سر در شمال شرقی باغ ارم: این سرا در سمت شمال شرقی باغ ارم و در انتهای آن قرار دارد و از نمونه‌های جالب و ارزنده از نظر فرم و تزئینات محسوب می‌شود.

کاشی کاری‌های سر در منحصر به چند کتیبه و چند قطعه کاشی کاری است ولی از نظر فرم ساختمان از نمونه‌های منحصر به فرد محسوب می‌شود، در بالا و در پیشانی سر در کتیبه‌ای به خط نستعلیق بر روی کاشی معرق نصب گردید. نصر من الله و فتح قریب در زیر کتیبه کاشی کتیبه‌ای از سنگ مرمر لیمویی رنگ قرار دارد که در سطر اول آن کلمه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم و سپس یک بیت شعر با خط نستعلیق در زیر آن بر روی سنگ حجاری شده که چنین خوانده می‌شود: از وزیر شه نصیرالملک راد / دائماً باغ ارم آباد باد

تاریخ مذکور مربوط به دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار و زمانی است که نصیرالملک حکمران فارس بوده‌است، در هر سمت در دو طاق‌نما در طرفین دیده می‌شود که بالای آن‌ها در هر طرف یک کتیبه کاشی کاری نصب گردید. کتیبه‌های کاشی کاری طرفین در با خط نستعلیق با زمینه سرمه‌ای است و نوشته آن به صورت معرق است که آیه‌ای از قرآن مجید است.

علاوه بر کتیبه‌های فوق چند کتیبه کاشی کاری معرق برجسته در اطراف سر در مذکور دیده می‌شود که جلوه خاصی به سر در داده‌است. در جلو ساختمان اصلی باغ در سمت مشرق حوض وسیعی قرار دارد. روی هم رفته ساختمان باغ ارم را از نظر نقاشی‌های رنگ و روغن، درهای چوبی نفیس و منبت کاری‌های روی آن، پنجره‌های مشبک آهنی، ازاره سنگی بنا، مقرنس‌ها و گچبری و کاشی کاری‌های نما و پیشانی ساختمان و ستون‌های سنگی از نمونه‌های جالب هنری دوره قاجاریه باید محسوب داشت.

تالار آینه

آینه کاری تالار آینه و نقاشی‌های جالب رنگ و روغن سقف اتاق‌ها و ایوان‌ها ترمیم گردید. محوطه باغ که به صورت مخروبه‌ای درآمده بود مجدداً تعمیر و با همان طرح اصلی خود ترمیم گردید. قسمت عمده از کاشی کاری نمای جرزها که فرو ریخته بود، مجدداً با همان سبک اولیه در محل نصب گردید.

یکی از قسمت‌های بسیار جالب این بنا پنجره‌های آهنی است که در طبقه اول ساختمان در پای ایوان بزرگ دو ستونی در مدخل سردابه قرار دارد و از نمونه‌های جالب پنجره‌های آهنی در دوره قاجاریه محسوب می‌شود. قسمت عمده درهای چوبی از چوب ساج تهیه گردید و به همین جهت با گذشت سال‌ها سالم باقی‌مانده و هیئت اصلی خود را حفظ نموده‌اند.

ایوان

کاشی کاری پیشانی ایوان مرکزی و اطراف آن از جالب‌ترین کاشی کاری‌های دوره قاجاریه محسوب می‌شود که نمونه آن در سایر بناهای دوره قاجاریه دیده نمی‌شود. چه در ساختمان دیوانخانه قوام الملکی یا اندرون زینت الملکی یا سایر بناهای دوره قاجاریه نظیر کتیبه کاشی کاری پیشانی ایوان ساختمان باغ ارم دیده نمی‌شود و به همین جهت آن را باید از نمونه‌های منحصربه فرد دانست.

از نصیرالملک بناهای ارزنده‌ای در استان فارس باقی‌مانده ازجمله آن‌ها مسجد نصیرالملک، خانه نصیرالملک و باغ ارم می‌باشد. ساختمان قدیمی آن از بناهای بسیار جالب و بی‌نظیر دوره قاجاریه محسوب می‌شود. ایوان دو ستونی مرکزی و دو ایوان اطراف آن از شاهکارهای معماری محسوب می‌شوند. حاشیه‌های کاشی کاری جرزهای ایوان از نمونه‌های جالب کاشی کاری دوره قاجاریه محسوب می‌شود. عمارت آن با داشتن کاشی کاری‌ها و حجاریها و نقاشی‌های رنگ و روغن از جمله بناهای پر ارزش و مهم شیراز و نقوش ازاره سنگی آن از نمونه‌های جالب حجاری محسوب می‌شود.

از جمله قسمت‌های بسیار جالب این بنای با ارزش سردابه‌ای است که در طبقه زیرین این ساختمان قرار دارد و آب جاری از وسط آن می‌گذرد و به همین جهت سردابه مذکور از نظر زندگی در تابستان محل بسیار مناسبی بوده‌است. گچبری‌های بسیار زیبایی در قسمت‌های مختلف و از جمله در ایوان‌های نمای شرقی دیده می‌شود که منظره جالبی به این بنای با ارزش داده‌است.

موزه سنگ و گوهر دریای نور در طبقه همکف ساختمان اصلی باغ ارم قرار دارد. این موزه بیش از ۱۴۰ نوع گوهر و سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی را به نمایش گذاشته‌است. برخی از این سنگ‌ها و گوهرها بسیار کمیاب هستند؛ از سنگ‌های قیمتی این مجموعه می‌توان نمونه‌های زیبایی از کهربا، الماس، یاقوت و زمرد را دید. از بین سنگ‌های نیمه قیمتی نیز فیروزه، عقیق و جاسپر به نمایش گذاشته‌اند.

• بوستان گیاه‌شناسی سن آنتونیو
• فهرست موزه‌های ایران

• تاریخچه باغ ارم شیراز بایگانی‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine

https://web.archive.org/web/20140922071450/http://www.eramgarden.org/ https://web.archive.org/web/20131219025742/http://eramgarden.shirazu.ac.ir/