برازجان

دربارهٔ وجه تسمیه برازجان نظرات گوناگونی وجود دارد:

• برازجان متشکل از دو جزء است: "بُراز" به‌معنی شخص بزرگ و ارجمند و "جان" که تغییر یافتهٔ کلمه "گان" است، پسوند مکان می‌باشد. با این تفسیر، برازجان یعنی جایگاه بزرگان. فرصت‌الدوله شیرازی نیز در آثار عجم آورده‌ است: «برازجان را برازگان نیز گویند.»
• همچنین در کتاب "فرهنگ‌نامه بوشهر" تألیف دکتر سید جعفر حمیدی در خصوص وجه تسمیه نام شهر برازجان چنین نقل گردیده: «واژه "براز" و "بُرزه" در زبان پهلوی به‌معنی زبانه آتش، درخشنده، درخشندگی و روشنایی است و منطقه برازجان را به این دلیل که دشت‌های وسیع دشتستان غالباً از آفتاب درخشان و روشنی‌بخش برخوردار است و این روشنایی هم از نظر عیلامیان و هم از دیدگاه هخامنشیان مورد توجه بوده‌ است، با واژه برازجان نامگذاری کرده‌اند که از دو بخش "براز" به‌معنی روشنایی یا آتش، و پسوند مکان، "گان که به "جان" تغییر شکل یافته، تشکیل شده‌ است.»

تاریخ برازجان به سه دوره تقسیم می‌شود:

1. تاریخ پیش از اسلام
2. صدر اسلام تا صفویه
3. صفویه تا کنون

دوران پیش از اسلام

سابقهٔ شهر برازجان به دوران ایلامی بازمی‌گردد. در دهه ۱۳۵۰ شمسی به‌طور تصادفی کاخ زمستانی کوروش بزرگ در چرخاب برازجان کشف گردید. همچنین بقایای کاخ دیگری نیز به‌نام بردک سیاه کشف شده‌ است.

هنگام حمله اعراب به دشتستان، مردم محلی مقاومت کردند تا اینکه در جنگ گناوه شکست خوردند و رهبرشان نیز کشته شد.

دوران پس از اسلام تا صفویه

در دوران اسلامی برازجان رونق یافت. ابوالقاسم بن احمد جیحانی جغرافیدان قرن چهارم هجری در کتاب اشکال‌العالم نام برازجان را در کنار شهرهای فارس قدیم مانند کازرون و کمارج آورده‌ است. برازجان در این دوره چند بار تخریب و بازسازی شده‌ است.

دوران صفویه تاکنون

اولین تفنگچیان ایران در دوران صفویه از مردم جنوب و دشتستان بودند. در دوره افشاریه مردم برازجان علیه نادرشاه شوریدند.

حدود ۳۰۰ سال پیش شخصی به‌نام حسین‌خان بر دشتستان حکومت می‌کرد. یکی از خادمان وی به‌نام ملاعلی از او تقاضا کرد تا یک آبادی احداث کند که به وی اجازه داده شد. ملاعلی بر روی خرابه‌های شهر قدیمی برازجان، شهر جدیدی بنا کرد. برازجان جدید به‌دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش به‌سرعت پیشرفت کرد و بر جمعیت آن افزوده شد. حسین‌خان با عدم پرداخت خراج از سوی برازجان مواجه شد و به آن یورش برد و شهر را تخریب و مردم شهر را کشتار نمود. مردم شهر برازجان را دوباره در محله «چاه آب خطیری» بازسازی کردند اما حسین‌خان دوباره به شهر تاخت و آن را ویران کرد. سپس شاه منصور پسر ملاعلی در محله قلعه شهر را بازسازی نمود و مستحکم ساخت. در سومین حمله حسین‌خان به شهر، منصور خان با یارانش به مقابله او شتافت و در جنگی که در بنداروز درگرفت برازجانی‌ها پیروز شدند و بدین ترتیب شهر از خطر نجات یافت.

در دوران زندیه، برازجان و دشتستان رو به اعتلا گذاشت. لطفعلی خان زند در هنگام نبرد با قاجاریان به برازجان پناه آورد و ۳۰۰ تفنگچی به کمکش آمدند. در دوران قاجار نیز در کتاب‌های مختلف از جمله فارسنامه ناصری و سفرنامه‌های مختلف از جمله لرد کرزن، محمدعلی سیاح محلاتی و… دربارهٔ قصبه برازجان یا شهر برازجان اشاراتی وجود دارد.

خوانین برازجان

معروف‌ترین خان‌های برازجان سالم‌خان و میرزا محمدخان غضنفرالسلطنه برازجانی هستند.

سالم‌خان فردی نیکوکار بود و خدماتی ارزنده در زمان خود به مردم برازجان کرد؛ از جمله حمام سالم‌خانی و قنات سالم‌خانی که سال‌ها مورد استفاده مردم بود.

میرزا محمدخان دارای نبوغ سیاسی بود و ذوق شاعرانه داشت. در جریان جنگ جهانی اول وی رشادت‌ها کرد و با انگلیسی‌ها در تنگه چغادک جنگید. او در جریان خلع سلاح جنوب در زمان پهلوی از خود مقاومت نشان داد و سرانجام در سال ۱۳۰۸ به‌دست عاملان پهلوی و با زبان روزه در منطقه پشت‌کوه کشته شد و در شاه پسر مرد به خاک سپرده شد.

بر‌اساس سرشماری رسمی سال ۱۳۹۵ این شهر با جمعیت ۱۱۰۵۶۷ نفر، دومین شهر پرجمعیت استان بوشهر است.

بیشترین رشد جمعیت برازجان بین سال‌های ۵۵ تا ۶۵ بود که از ۳۱۶۱۱ به ۶۷۰۵۲ نفر رسید. افزایش نرخ جمعیت برازجان بیشتر بخاطر مهاجرت روستاییان به شهر بوده‌ است. همچنین در زمان جنگ عده‌ای از خوزستانی‌ها به برازجان آمدند و در شهرک فتح جا داده شدند.

از درختان معروف این سرزمین نخل، گز، کهور، بادام کوهی (به گویش محلی: اهلوک)، خَرگ (استبرق) و کُنار را می‌توان برشمرد.

یوشیدا ماساهارو نخستین سفیر ژاپن در ایران در دوران قاجار که از طریق دریا و بندر بوشهر وارد ایران شد از کمک‌های مردم دشتستان تمجید و اهالی آن را مردمی مهمان‌نواز و با فرهنگ می‌داند.

زبان

مردم دشتستان به زبان فارسی گویش دشتستانی (یکی از گویش‌های بوشهری) و به لهجه محلی، تکلم می‌نمایند که به‌دلیل همجواری سرزمینی با مردم لرزبان با زبان لری نیز نزدیکی دارد و دربرگیرنده برخی واژه‌های لری است. گویش دشتستانی به گویش‌های دشتی و تنگسیری در استان بوشهر نزدیک است.

دین و مذهب

بیشتر ساکنین برازجان مسلمان و شیعه‌مذهب هستند. تعداد اندکی سنی‌مذهب هم در این شهر زندگی می‌کنند.

تا پیش از سال ۱۳۵۷ چند خانوار یهودی در برازجان سکونت داشتند. آنها بیشتر در اطراف بازار روز برازجان ساکن بودند و به زرگری و بزازی و فروش مشروبات الکلی و دعانویسی اشتغال داشتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران همهٔ یهودیان ساکن برازجان به اسرائیل و شیراز مهاجرت کردند .

فرهنگ

غذاهای محلی

با توجه به اقلیم گرم و خشک برازجان، ساکنین برازجان از گذشته تا به امروز به غذاهای به‌خصوصی روی آورده‌اند که معمولاً مزهٔ تند و ترش دارند. همچنین نزدیکی به دریا باعث شده فرآورده‌های دریایی به‌وفور در اختیار مردم قرار گیرد. از این دسته غذاها می‌توان به قلیه ماهی، میگو، دال‌عدس، پَهتی چُندُر، اُوداغک (اِشکنه)، لِلَک، رشته تِپَک، مشتک، تیلیت ماست، تیلیت کشک و بادمجان تنوری اشاره کرد.

ضرب‌المثل‌های محلی

در گویش دشتستانی و به‌خصوص شهر برازجان، ضرب‌المثل‌ها و کنایه‌های زیادی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

هی فلک تا کی کلک سی همه برنجه سی ما للک

اُو شیرین نه ماله خره: (فارسی: آب شیرین برای الاغ نیست.) هر کسی لایق خوبی نیست.

سگ دمِ خونِی صاوش زوون داره (فارسی: سگ در خانه صاحبش زبان دارد.)

دس بِیل ری کُلَهِت تا باد نیَرِش: (فارسی: دست بگذار روی کلاهت تا باد آن را نبرد.) حواست به خودت باشد.

• اتحاد جنوب اولین نشریه برازجان است که به مدیر مسئولی اکبر صابری ۲۶ اسفندماه ۱۳۷۷ اولین شماره آن منتشر شد و تاکنون بدون وقفه منتشر شده‌ است. این نشریه که گستره استانی دارد از نشریات منتقد دولت نهم و دهم بود و دارای مخاطبان فراوانی است.
• دریای جنوب از دیگر نشریه‌های برازجان بود که دفتر مرکزی آن اخیراً به شهر بوشهر منتقل شده‌ است.
• آوای توج دیگر هفته‌نامه برازجانی است. (اکنون دیگر چاپ نمی‌شود.)
• سفیر دشتستان هم دیگر نشریه برازجان بود که به‌دلیل توهین به رهبر ایران، توسط اداره ارشاد استان بوشهر توقیف شد.

در برازجان سه کتابخانه بزرگ وجود دارد:

• کتابخانه مرکزی شهر برازجان (واقع در در خیابان حسینیه اعظم)
• کتابخانه شهید بهشتی
• کتابخانه شهرداری (دربرگیرنده حدود ۳۰٬۰۰۰ جلد کتاب)

مراکز آموزش عالی

دانشگاه آزاد واحد برازجان، دانشگاه پیام نور، دانشکده کشاورزی، دانشگاه جامع علمی و کاربردی، مرکز تربیت معلم شهید رجایی، مرکز آموزش عالی غیردولتی رهجویان دانش، حوزه علمیه ۱۴ معصوم (ع) آقایان، حوزه علمیه سفیران هدایت امام حسن مجتبی (ع) آقایان و حوزه علمیه حضرت رقیه (س) بانوان مراکز آموزش عالی دشتستان هستند که همگی در برازجان دارند.

مساجد قدیمی برازجان: مسجد فردوس، مسجد جنت و مسجد قلعه،مسجد دلگشا

از جاذبه‌های گردشگری ورزشی برازجان می‌توان به پیست پاراگلایدر سواری که در کوه بیمرد که در فاصلهٔ ۱۵ کیلومتری برازجان قرار دارد اشاره کرد که در نوع خود یکی از بهترین پیست‌ها برای ورزشکاران این رشته محسوب می‌گردد.

جاذبه‌های تاریخی

آثار باستانی برازجان شامل کاخ زمستانی کوروش (چرخاب)، دژ برازجان، و تل مر می‌باشد.

موقعیت و ویژگی آثار تاریخی برازجان:

1. کاخ زمستانی کوروش هخامنشی: در جنوب غربی برازجان، با قدمتی حدود ۲۵۰۰ سال که تلاش برای یافتن بقایای آن ادامه دارد.
2. دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک: به‌عنوان نماد اصلی شهر برازجان در میانه شهر، مربوط به اوایل قاجاریه، ساخته شده از سنگ با نمای بسیار زیبا و منحصر به‌فرد.

همچنین بازار قدیمی و سرپوشیده برازجان از جمله آثار تاریخی دشتستان است.

مهمترین سوغاتی‌های برازجان عبارتند از: خرما، رطب، خارک، تنباکو، حصیر و محصولات بافته شده با برگ نخل و سایر فرآورده‌های نخیلات، ظروف سفالی، قالی، قالیچه، گبه، گلیم، نمد، گیوه، عبا، ملحفه، قبا، ارده (شیره کنجد)، قلیه ماهی و میگو، انواع حلوا، رنگینک، گرده، مشتک و انواع نان‌های محلی، لورک، ماست و سایر لبنیات محلی، خاکشیر، زیره، بنگو، گل‌گاوزبان و شنبلیله.

تموکن

• دشتستان در گذر تاریخ، محمدجواد فخرایی
• سیری در گویش دشتستان، طیبه برازجانی
• نادرشاه افشار، پناهی سمنانی
• شاه عباس کبیر، مریم نژاد اکبری
• فرهنگ گویش دشتستانی، داریوش اکبر زاده
• دلاوران دشتستانی؛ نوشته: اسماعیل شهر سبزی، ناشر: نوید شیراز.
• جایگاه دشتستان در سرزمین ایران و تحولات اجتماعی برازجان؛ نوشته: سروش اتابک زاده.
• دشتستان در گذر تاریخ؛ نوشته: محمد جواد فخرایی.
• برازجان؛ نوشته: دکتر عبدالرسول خیراندیش، ناشر: آبادبوم.
• دشتستان کبیر از جم تا تبریز؛ نوشته: عبدالله دشتی.
• ماساهارو، یوشیدا (۱۲۷۱). سفرنامه. تهران.

• وبگاه خبری اتحاد جنوب
• قدیمی‌ترین تصاویر از شهر برازجان بایگانی‌شده در ۷ مارس ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine برازجان نیوز