برنامه اصل چهار

در سال ۱۹۴۷ ایالات متحده خود را در جنگ سرد علیه اتحاد جماهیر شوروی یافت.

با رهبری دستیاران کاخ سفید کلارک کلیفورد و جورج السی و بن هاردی از مقامات وزارت امور خارجه، دولت ترومن ایده برنامه کمک فنی را به عنوان ابزاری برای تسخیر "قلب و ذهن" کشورهای در حال توسعه پس از کشورهای در حال توسعه مطرح کرد.

با به اشتراک گذاشتن دانش آمریکایی در زمینه های مختلف، به ویژه کشاورزی، صنعت و بهداشت، مقامات می توانند به کشورهای جهان سوم در مسیر توسعه کمک کنند، سطح زندگی را بالا ببرند و نشان دهند که دموکراسی و سرمایه داری می تواند رفاه افراد را تامین کند. .

بخشی از سخنرانی ترومن

پرزیدنت ترومن در سخنرانی تحلیف خود در بیست ژانویه ۴۹ چهارمین هدف سیاست خارجی خود را به شرح زیر بیان کرد:

   ما باید یک برنامه جسورانه جدید را برای در دسترس قرار دادن مزایای پیشرفت های علمی و پیشرفت صنعتی خود برای بهبود و رشد مناطق توسعه نیافته آغاز کنیم. بیش از نیمی از مردم جهان در شرایطی به سر می برند که به فلاکت نزدیک می شود. غذای آنها ناکافی است. آنها قربانی بیماری هستند.زندگی اقتصادی آنها بدوی و راکد است.فقر آنها یک نقص و تهدید هم برای آنها و هم برای مناطق مرفه تر است.برای اولین بار در تاریخ بشریت دانش و مهارت لازم برای تسکین درد و رنج این مردم را دارد.

ایالات متحده در بین کشورها در توسعه فنون صنعتی و علمی سرآمد است. منابع مادی که ما می توانیم برای کمک به مردم دیگر استفاده کنیم محدود است. اما منابع بی بدیل ما در دانش فنی دائماً در حال رشد و پایان ناپذیر است.

برنامه استعماری یا خیرخواهانه؟

ترومن انکار کرد که این یک سرمایه گذاری استعماری برای تسلط بر کشورهای دیگر است. در عوض، او اصرار داشت: "امپریالیسم قدیمی - استثمار برای منفعت خارجی - جایی در برنامه های ما ندارد. آنچه ما در نظر می گیریم یک برنامه توسعه مبتنی بر مفاهیم رفتار منصفانه دموکراتیک است. همه کشورها، از جمله کشور ما، بسیار سود خواهند برد. از یک برنامه سازنده برای استفاده بهتر از منابع انسانی و طبیعی جهان».

تفاوت اصل چهار با طرح مارشال

طرح مارشال یک برنامه کمکهای مادی بود ولی اصل چهارم فراخوانی برای کمک اقتصادی نبود و هدف ایالات متحده به اشتراک گذاشتن "دانش" خود و کمک به کشورها برای توسعه با کمک های فنی بود.

ویلیام ‌ای. وارن (به انگلیسی: William E. Warne)، سیاستمدار آمریکایی متخصص در زمینه آبیاری و کشاورزی در سال ۱۹۵۱ از سوی دولت ایالات متحده به ایران فرستاده شد تا آنچه را برنامهٔ اصل ۴ ترومن نام داشت، در این کشور اجرایی کند. او چهار سال در ایران ماند که در تاریخ معاصر ایران از پرحادثه‌ترین سال‌ها بودند. اردشیر زاهدی به عنوان معاون و سپس عضو کمیسیون خزانه‌‏داری‏ اصل ۴ از این دوره در کتاب خاطراتش به کوتاهی می‏‌گذرد. ودیعی در اینباره گفته است که:

"افسوس! جای‏ برشمردن طرح‌‏ها و نتایج آن و شرح گزارش‏ها از مثبت و منفی خالی‏ست. بعدها دیدیم که حتی یک کتاب بر این طرح نوشته نشد، زیرا چپ‏‌ها و چپ‌‏زن‏ها آن سازمان را سیاه کردند. هر چند در سال‏های اخیر، بعد بیش از 50 سال آقای ویلیام وارن به مدد و تشویق اردشیر زاهدی‏ جانشین دکتر هریس کتابی در باب ایران و اصل ۴ ترومن نگاشت و وطنش‏ را روسفید کرد، ولی از آن همه ایرانیان خوب درس خوانده که در آن سازمان‏ در ایران کار کردند، کسی همتی به خرج نداد تا پرونده‏ اصل ۴، روشن‏ به ‏دست تاریخ برسد."

• فرانک. ال. شوئل " آمریکا چگونه آمریکا شد؟ "، ابراهیم صدقیانی، (انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۳)، چاپ سوم