برهم‌کنش زبان‌های فارسی و عربی

سعدی شیرازی در کلیات سعدی ۲۶ شعر کامل عربی سروده‌است. حافظ شیرازی نیز در دیوان خود جدا از کلمات عربی حدود ۸۷ مصراع کاملا عربی سروده‌است.قول مشهور ولی نادرست میان عوام این است که هیچ واژهٔ عربی در شاهنامهٔ فردوسی به کار برده نشده‌است ولی حدود چهار درصد یعنی ۷۲۶ کلمه شاهنامه فردوسی عربی است.

در بیت زیر که در شاهنامه آمده پنج کلمه عربی وجود دارد.

پروفسور ریچارد دیویس می‌گوید: اقتباس کردن زبان فارسی از زبان عربی به کلمه‌ها محدود است و زبان عربی، تأثیری بر ریخت‌شناسی زبان فارسی نداشته‌است به جز چند مورد معدود مثل طریقهٔ جمع بستن در زبان عربی که جهت آن دسته از کلمه‌هایی که از عربی به فارسی آمده، استفاده می‌شوند همان‌طور که در زبان انگلیسی هم لغتهای وام گرفته از لاتینی به همان شکل لاتینی خود جمع بسته می‌شوند؛ و به همین نحو هستهٔ اصلی زبان و کلمه‌های فارسی از زبان پهلوی و پارسی میانه منتقل شده‌است و دستور زبان فارسی کاملاً مشابه سایر زبانهای اروپایی هم دورهٔ خود است.

پروفسور ژان پری زبانشناس در دانشگاه شیکاگو معتقد است: اثرگذاری عربی بر فارسی از قرن نهم میلادی و با تلفیق اسلام و سیستم نوشتاری عربی ممکن شد. این میزان تأثیرگذاری در حدود هشت هزار لغت در بیست هزار کلمات روزانهٔ قرن نهم میلادی (در حدود چهل درصد) و در بازه‌ای از حداقل کمتر از ۹ درصد با فراوانی ۲/۴ درصد در شاهنامه و تا حداکثر بیش از ۵۰ درصد با بسامد ۲۵ درصد در آثار کلاسیک و نوین فارسی است. زبان فارسی: زبان شناخته شده بین‌المللی می‌باشد، و زبان عربی و زبان فارسی قدیم‌ترین زبان‌ها در جهان است، و این دو زبان ریشه‌های متفاوت دارد، فقط در حروف کلمات زبان عربی و فارسی باهم ارتباط دارند.

در یک تجربهٔ آزمایشی دایرهٔ کلمات مصنوعات فرهنگی، در میان چهار نمونه از چهار زبان با کلمات عربی، ۵۲ درصد کلمات اسپانیایی از زبان عربی اقتباس شده‌بود و این میزان در زبان فارسی تنها ۱۴ درصد بوده‌است. درحالی‌که زبان اسپانیایی توسط گروه بزرگی از غیرمسلمان با موضوعات غیراسلامی به‌کار می‌رود. بر اساس این تجربهٔ آزمایشی، میزان کلمات عربی در زبان فنیِ اسپانیایی در زندگی روزمره، ۸ درصد و در زبان فارسی ۲۴ درصد بود.
ژان پِری می‌افزاید: اغلب واژگان عربی که در فارسی کاربرد دارند، به‌عنوان مترادف به‌کار می‌روند؛ برای نمونه، واژه «مریضِ» عربی با «بیمارِ» فارسی که می‌توانند یا در بسیاری از موارد به فارسی ترجمه شوند یا پیشتر ترجمه شده‌اند؛ همچون «تعلیم» که به «آموزش» تبدیل شده‌است.

اثرات قاعده‌های عربی

قانون‌ها و قاعده‌های (دستور زبان) زبان عرب بر فارسی اثر گذاشته؛ یکی از آن‌ها استفادهٔ جمع مکسر عربی است که فهم فارسی را برای غیرفارس‌زبانان مشکل می‌کند (مانند: ادویه، اَشرِبه، اغذیه، اساتید، بَساتین، دَساتیر، خوانین، دهاقین، بازارات، اساطیر عشاق، میادین، اکراد، افاغنه، به‌ترتیب به‌جای دواها، شربت‌ها (نوشیدنی‌ها)، غذاها، استادان، بستان‌ها، دستورها، خان‌ها (یا خانان)، دهقان‌ها (یا دهقانان)، بازارها، استوره‌ها، عاشق‌ها (یا عاشقان)، میدان‌ها، کردها، افغان‌ها، که همگی با افزودنِ «ها» جمع بسته می‌شوند نه به‌صورت جمع مکسر عربی. علامت جمع در فارسی «ها» و «ـان» و در محاوره در اکثر موردها، فقط «ـا» است، مانند: افغانیا، کُردا، بلوچا، مردا، خیابونا.[۴]

• مقاله اصلی: تأثیرات زبان فارسی بر زبان عربی

در ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) (به انگلیسی: etymology) و در زبان‌شناسی (به انگلیسی: linguistics) به مبحث تغییرات و ریشه یابی معنی و مفهوم واژگان در دوره‌های مختلف تاریخی می‌پردازند و تغییرات کلمات را در انتقال شفاهی و کتبی از یک زبان به زبان دیگر بررسی می‌کنند. تأثیر زبان‌ها متقابل است چرا زبان فارسی و عربی برهم تأثیر گذاشته‌اند زیرا اعراب حدود ۴۰۰ سال در ایران حضور فیزیکی داشتند و تا دورهٔ انقلاب مشروطه متون مهم به زبان عربی همانند به فارسی نوشته می‌شد و از طرف دیگر ایرانیانی در ایجاد و ساختار زبان عربی نقش مهمی داشتند. در زبان عربی کلمات خیلی زیادی وجود دارد که به آن‌ها «معربات» یعنی عربی شده‌ها می‌گویند. ریشه بسیاری از معربات هنوز ناشناخته است. سازمان استانداردسازی عربی کوشش فراوانی کرده تا ریشهٔ این‌گونه کلمات شناسایی شود، اما به دلیل اینکه در عربی‌سازی کلمات غریب به‌طور کامل برهم ریخته می‌شود نمی‌توان به سادگی این‌گونه معربات را ریشه یابی کرد. گفته می‌شود حدود ۵ هزار کلمه معرب از کلمات رایج در زبان فارسی به زبان عربی راه یافته‌است. از جملهٔ آن‌ها بنفسج (از بنفشه)

در کتاب «الکلمات الفارسیه فی المعاجم العربیه» حدود ۳ هزار کلمه عربی که از زبان فارسی به عربی راه یافته‌اند را به همراه توضیحات برای هر کلمه آورده‌است. قبلاً نیز جوالیقی ۸۳۸ کلمه و در کتاب المنجد ۳۲۱ کلمه و ادی شیر، در کتاب واژه‌های فارسی عربی شده، ۱۰۷۴ واژه فارسی را توضیح داده‌است.

تأثیرات فارسی میانه بر عربی

ژان پِری معتقد است: درحقیقت زبان پارسی میانه یک زبان ناکارا نبوده، نه به‌لحاظ تکنیکی و نه دایرهٔ کلمات انتزاعی، و این زبان از سیستم پیچیده‌ای از کلمات استعمال می‌کرده، در جمع‌آوری کلمات محلی دینی بر زبان عربی تقدم داشته و در فلسفه و طب هم از اصطلاحات یونانی اقتباس کرده و همهٔ اینها را چه در دوران قبل از اسلام و چه دوران پسااسلامی به زبان عربی انتقال داده‌است.
اغلب آن دسته از کلمات عربی که وارد فارسی شده‌اند در معنایی بجز معنای اصلی خود در زبان عربی کاربرد دارند.

معربات از فارسی

• گفتار اصلی فهرست واژگان عربی با ریشه فارسی

از زبان فارسی کلمات زیادی به شکل‌های مختلف به زبان عربی وارد شده‌است. در زبان عربی کلمات بسیار زیادی وجود دارد که به آن‌ها معرّبات (یعنی عربی‌شده) می‌گویند. ریشهٔ بسیاری از معرّبات هنوز ناشناخته است. «سازمان استانداردسازیِ عربی» کوشش فراوانی کرده تا ریشهٔ این‌گونه کلمات شناسایی شود، اما به‌دلیل این‌که در عربی‌سازی کلمات بیگانه عموماً به‌طور کامل برهم ریخته می‌شود، نمی‌توان به‌سادگی این‌گونه معرّبات را ریشه‌یابی کرد. گفته می‌شود حدود ۵۰۰۰ کلمهٔ معرب، از کلمات رایج در زبان فارسی به زبان عربی راه یافته‌است؛ از جملهٔ آن‌ها می‌توان به این چند کلمه اشاره کرد: جُناح (از «گناه»)، کَنز (از «گنج»)، سِراج (از «چراغ»)، جَصّ، مجصّص و سایر مشتقات آن (از «گچ»)، و اساطیر و اسطوره از stori لاتین و خارِطة و خَوارِط از carta و منهی‌عنه و نهی از نه (no) فارسی و سانسکریت.

• خط در ایران
• آمیختگی فارسی با زبان‌های دیگر
• فهرست وام‌واژه‌های عربی در فارسی
• فهرست واژه‌های عربی با ریشه فارسی
• گرته‌برداری
• ویکی‌پدیا:املای برخی واژه‌ها
• ویکی‌پدیا:ویکی‌پروژه فهرست اشتباه‌های نگارشی
• ویکی‌پدیا:دستور خط
• بگوئیم - نگوئیم -
• زبان فارسی در شبه‌قاره هندوستان

• صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیات در ایران (۵ جلد)، انتشارات فردوس، ۱۳۶۷.
• تاریخ ادبیات ایران و جهان (۱و۲)، سال دوم و سوم آموزش متوسطه، رشتهٔ علوم انسانی، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳.

• پایگاه آذرگشنسپ: داد و ستد پارسی و تازی
• دکتر جلیل دوستخواه: چند یادآوری درمورد استقلال ساختاریِ زبان فارسی
• معربات در قرآن از زبان سریانی سایت معارف قرآنی بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine
• کلمات فارسی معرب در قرآن
• دکتر عجم: تأثیر زبان فارسی بر زبان عربی
• پهرست: درگاه زبان و ادب پارسی (فارسی،دری، تاجیکی) این وبگاه ویژه همه فارسی زبانان گیتی است و بر آن است تا حوزه تمدنی زبان فارسی را پاسداری کند و زنده بدارد.