بنگاه ترجمه و نشر کتاب

هدف از بنیان این بنگاه این بود که از راه برگردان و چاپ کتاب‌های مهم جهان به زبان پارسی مردم کشور را از بهترین کارهایی که با انگیزه و اندیشه بشری در دوره‌های گوناگون آفریده شده برخوردار سازند تا این سبب نیرومند کردن فکر و برانگیختن خوانندگان گردد. با برگردان کتاب‌های ارزنده در راه گسترش و پیشرفت زبان فارسی بکوشد و آن را به کمک آثار و اندیشه‌های نو پربارتر کند. هم چنین از دیگر هدف‌های بنگاه این بود که فن برگردان و نویسندگی را پیشرفت دهد و با ترجمه مقالات در پیشبرد پژوهش‌های علمی سبب آشنایی مردم جهان با ایران با تاریخ و تمدن کهن ایران کوشا باشد. بنگاه برتری هدف خود را به برگردان کتاب‌های ادبی داد ولی بنا به شرایط ویژه، کتاب‌های علمی، فلسفی، اجتماعی و هم چنین کتاب‌های مربوط به ایران را چاپ می‌کرد.

ارکان اصلی سازمان بنگاه ترجمه و نشر کتاب هیئت مدیره، مدیر عامل و بازرس بود.

هیئت مدیره از پنج نفر تشکیل می‌شد که چهار تن آنان از سوی نایب‌التولیه که سمت ریاست هیئت مدیره را داشت برگزیده می‌شدند و اداره بنگاه را بر عهده داشت. یک نفر از اعضای هیئت مدیره از جانب نایب‌التولیه به سمت مدیرعامل و یک نفر از بیرون به عنوان بازرس برگزیده می‌شد. وظایف هیئت مدیره برآورده ساختن هدف‌ها و راه و روش بنگاه و تصویب بودجه، برنامه‌ها، و آیین‌نامه‌هایی بود که از جانب مدیرعامل نگاشته می‌شد.

سازمان اداری و فنی بنگاه در برگیرنده مدیرعامل، مشاور عالی، بازرس، هیئت همکاران بنگاه برای مرور و مقابله، امور چاپ، پخش و توزیع، حسابداری و دفتر بود.

سرمایه اولیه بنگاه، یک میلیون ریال بود، و سپس به پنج میلیون ریال، یا پنج هزار سهم هزار ریالی، افزایش یافت. بنگاه برای پیشبرد طرح‌ها می‌بایست بخشی از بودجه خود را از فروش انتشارات تأمین کند، هم چنین بنگاه از پشتیبانی مالی شرکت ملی نفت، بنیاد پهلوی و سازمان برنامه و بودجه برخوردار بود.

• روسای هیئت مدیره: اسدالله علم (۱۳۴۲ خ) و جعفر شریف‌امامی (۱۳۴۵ خ)
• مدیرعامل: احسان یارشاطر
• مشاوران: سید حسن تقی‌زاده و محمد حجازی، محمد سعیدی و ابراهیم خواجه‌نوری
• معاونین: بهرام فره‌وشی، عبدالحسین زرین‌کوب، ایرج افشار، جعفر شعار، و عبدالله سیار
• بازرس: ادوارد ژوزف (سال ۱۳۳۵)
• نویسندگان و مترجمان: پرویز ناتل خانلری، فضل‌الله رضا، عنایت‌الله رضا، غلامحسین یوسفی، جعفر شعار، سعید نفیسی، محمدعلی جمال‌زاده، کریم کشاورز، سید جعفر شهیدی، بهاءالدین خرمشاهی، جلال‌الدین همایی، سید صادق گوهرین، حسین خدیو جم، محمد پروین گنابادی، مسعود رجب‌نیا، داریوش آشوری، حسین معصومی همدانی و….

بنگاه ترجمه و نشر کتاب در چاپ نوشته‌های با ارزش و گرانبهای فارسی و ترجمهٔ کارهای نویسندگان بزرگ خارجی دربارهٔ ایران و ایران‌شناسی و چاپ کتاب‌هایی که در پرورش ذهنی طبقات گوناگون اجتماع به ویژه جوانان و نوجوانان اثر داشت همواره نقش اساسی برعهده‌داشت و هر مجموعه بر پایه پژوهش‌های بسیار و طرحی ویژه طراحی می‌شد و در دوران فعالیت خود گام‌های بلندی برای رسیدن به هدف خویش برداشته‌است.

انتشارات بنگاه در مجموعه‌های گوناگون در پاسخ به نیازهای ویژه‌ای طراحی می‌شد. برای نخستین بار در ایران بنگاه برآن شد که برگردان را با متن اصلی برای اطمینان از درستی و دقت آن انجام دهد. بنگاه استانداردهایی برای چاپ کتاب در ایران بنیان کرد که می‌توان نشانه بنگاه را نام برد که آن گوزنی است که روی گلدان سرامیک که در خرابه‌های شوش پیدا شده‌بود نقش داشت که بیش از ۶۰۰۰ سال از قدمت آن می‌گذرد به عنوان علامت ویژه بنگاه طراحی شد، هم چنین بنگاه صفحه شناسایی کتاب را که دربرگیرنده نام نویسنده، حق مؤلف، چاپخانه و تیراژ چاپ و شمار صفحات، کدامین ویرایش و چاپ را نیز در چاپ کتاب خود بکار برد که دیگر ناشران آن را دنبال کردند. کتاب‌های چاپ شده بنگاه با لفاف‌های رنگی به بازار آمد که موجی از نوآوری‌هایی را به وجود آورد.

بنگاه اجازه چاپ یادداشت اهدائیه یا پیشگفتارهایی با این مضمون را در ابتدای کتاب‌ها نمی‌داد و این واکنشی بود در برابر مقدمه‌های طولانی و غیرضروری که در آن زمان معمول بود، بدین‌روی از ۱۳۳۶ تنها عبارت «به فرمان محمدرضاشاه پهلوی» بر صفحه سفید جداگانه‌ای، مشابه صفحات پیش از متن، چاپ می‌شد. از سال ۱۳۴۶ فرانام رسمی «آریامهر» نیز بدان افزوده شد.

مجموعه‌های عمده انتشارات بنگاه عبارت بود از:

1. مجموعه ادبیات خارجی مشتمل بر ۷۱ جلد که در ۱۳۳۳ با ترجمه آثاری چون ویلهلم تل (ترجمهٔ محمدعلی جمالزاده)، روایت ژوزف بدیه از تریستان و ایزولد (ترجمهٔ پرویز ناتل خانلری) و پنج رساله افلاطون (ترجمهٔ محمود صناعی) آغاز شد. نشر این مجموعه با بهره‌گیری از حسن شهرت مترجمان، کیفیت تولید و چاپ و فقدان اشتباهات چاپی، تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر ناشران و خوانندگان ایرانی نهاد. شماری از ترجمه‌های این مجموعه در چارچوب «مجموعه آثار برگزیده» یونسکو قرار گرفت.
2. ادبیات کودکان و نوجوانان که ابتدا شامل سه مجموعه بود: مجموعه کودکان (برای گروه سنی ۴–۷ سال در ۲۴ جلد)؛ مجموعه نوجوانان (برای گروه سنی ۸–۱۱ سال در ۲۷ جلد)؛ و مجموعه جوانان (برای گروه سنی ۱۲–۱۵ سال در ۴۷ جلد) و بعدها چهار مجموعه دیگر در این چارچوب قرار گرفت: چهره ملل (۳۱ جلد)؛ داستانهای ملل (۱۸ جلد)؛ سرگذشت بزرگان (۵ جلد) و آیینه ایران (۳ جلد).
3. مجموعه ایرانشناسی (۶۸ جلد) مشتمل بر ترجمه آثار خاورشناسان غربی و نویسندگان کلاسیک و ایران‌شناسان روسی که کمتر در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان بود.
4. مجموعه متون فارسی (۴۸جلد) که به چاپ انتقادی متون چاپ‌نشده فارسی اختصاص داشت.
5. مجموعه معارف عمومی (۱۳۸ جلد) از دانستنی‌های عمومی.
6. کتابشناسی‌ها، مهم‌ترین اثر این مجموعه فهرست کتاب‌های چاپی فارسی خانبابا مشار و دومین اثر از این مجموعه کتابشناسی موضوعی ایران (سالهای ۱۳۴۳–۱۳۴۸).
7. دانشنامه ایران و اسلام، مشتمل بر ترجمه ویرایش دوم «دائرةالمعارف اسلام» به فارسی، با مقالات تکمیلی ویژه برای مدخلهای ایران.

کتاب‌فروشی‌های تهران و شهرستان‌ها انتشارات بنگاه را در سطح کشور پخش می‌کردند، ولی به سبب اندک بودن شمار آنان، کتاب‌های چاپ شده زود نایاب می‌شد و بنگاه نیز به سبب محدودیت چاپخانه‌های طرف قرارداد و کمبود سرمایه لازم، نمی‌توانست جوابگوی تقاضاها باشد، و در عین حال از حق انتشار خود نیز صرف نظر نمی‌کرد تا نویسندگان بتوانند آثارشان را برای چاپ مجدد به ناشران دیگر بسپارند.

بنگاه به زبان‌های دیگر نیز انتشاراتی داشت که شامل این مجموعه‌ها بود:

• الف) مجموعه میراث ایران (۳۶عنوان)، این مجموعه بر اساس پیشنهاد یارشاطر و برنامه یونسکو برای ترجمه آثار برگزیده فارسی آغاز شد. در ۱۳۴۰، یونسکو با حضور شماری از شرق شناسان، از جمله مورگنستیرنه، آربری، ماسه، گوستاو فون گرونبام، الساندرو بوزانی و مقامات یونسکو، موافقتنامه مجموعه تازه‌ای با عنوان میراث ایران را تنظیم کرد. کتابهای این مجموعه آثار ادبی، تاریخی، فلسفی و عرفانی به انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، ایتالیایی و ژاپنی را شامل می‌شد.
• ب) مجموعه مطالعات ایرانی شامل تک‌نگاریهای تحقیقی در زمینه مطالعات ایرانی (دوازده جلد منتشر شده‌است).
• ج) مجموعه ادبیات نوین فارسی (هشت جلد).
• د) ایرانیکا: در ۱۳۵۰، یارشاطر از طریق دانشگاه کلمبیا، به سازمان موقوفه ملی آمریکا برای علوم انسانی پیشنهادی برای تألیف دانشنامه ایرانیکا ارائه کرد. انتشار این اثر با حمایت مالی نهاد مذکور و سازمان برنامه آغاز شد که اکنون تنها از حمایت نخستین مرکز برخوردار است.
• ه) طرح ترجمه طبری، ترجمه این اثر در ۱۳۴۹ برای ملاحظه به کمیسیون عرب یونسکو پیشنهاد شد اما کمیسیون به اولویتهای دیگر نظر مساعد داشت و بنابراین، با تصویب یونسکو، بنگاه تعهد کرد که این کار را پیش ببرد و انتشار آن در چهل جلد از جمله دو جلد فهارس و ضمائم در ۱۳۶۳ پس از حدود ده سال تدارک آغاز شد.

پس از انقلاب ۱۳۵۷، بنگاه ترجمه و نشر کتاب با تغییراتی تحت سرپرستی بنیاد علوی قرار گرفت. در سال ۱۳۵۹ سازمانی وابسته به بنیاد علوی و بنیاد مستضعفان شد. در پایان سال ۱۳۶۰ با تغییراتی که در سازمان بنگاه ترجمه و نشر کتاب صورت گرفت به مرکز انتشارات علمی و فرهنگی تغییر یافت.