تصحیح متون

‌صحیح متون یکی از فنون کهن است و در تمدن‌های گوناگون از جمله در تمدن اسلامی سابقه‌ای طولانی دارد. کتاب‌های «تاریخ نسخه پردازی و تصحیح نسخه های خطی» از نجیب مایل هروی و «سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام» از مجتبی مجرد به سابقه تاریخی این فن پرداخته‌اند. در فرایند تصحیح متون، مصحِّح، متنی قدیمی را، براساس نسخه‌های خطی، آمادهٔ انتشار می‌کند. نباید تصحیح متن را با ویراستاری اشتباه گرفت. در ویراستاری، غلط‌های نگارشی یک متن (معمولاً معاصر) توسط ویراستار اصلاح می‌شود، اما در تصحیح متن، مصحِّح می‌کوشد متنی (معمولاً کهن) را نزدیک به بیان مولف، بازسازی کند.

تصحیح متن، اولین قدم در راه تحقیقات ادبی و تاریخی است. در واقع هر کتاب کهنی را که به صورت چاپ شده از کتابخانه یا کتابفروشی تهیه می‌کنیم، توسط مصحّحی تصحیح شده‌است. کتاب‌ها، دیوان‌های شعر قدیمی و… به صورت نسخه خطی در کتابخانه‌ها و موزه‌ها نگهداری می‌شوند و مصحِّح با تصحیح کتاب‌ها، آن‌ها را به چاپ می‌رساند.

در گذشته دسترسی به نسخه‌های خطی مانند امروز آسان نبود و طبعاً کسانی که آثار مکتوب را تصحیح می‌کردند تنها به چند نسخهٔ در دسترس خود اکتفا می‌کردند. با کمک فهرست‌نویسی نسخه‌ها، امروزه دسترسی به نسخه‌های خطی آسان است. از این نظر حتی برخی متون که پیش از این احیا و منتشر شده‌است، نیازمندِ تصحیح هستند.

در تصحیح متون به ویژه در شرایطی که بخش اعظمی از نسخه‌ها و مخطوطات شناسایی شدند یک مصحح نباید به یافتن چند نسخه بسنده کند بلکه باید برای تصحیح نسخه مناسب تمامی نسخه‌های شناسایی شده را احصاء کنند، سپس نسخه اصل نزدیک به خط مؤلف یا نسخه‌ای را که شاگردان از مؤلف جمع‌آوری کرده‌اند به دست بیاورند.

اگر مصحح به یافتن نسخه‌های اصیل‌تر کنجکاوی نکند، کار وی از اعتبار چندانی برخوردار نخواهد بود. مصحح خوب در گام‌های بعدی باید بهترین نسخه ممکن برای تصحیح را انتخاب کند حالا می‌تواند بهترین نسخه یک نسخه باشد یا ده‌ها نسخه. یافتن اختلاف بین نسخه‌ها امر مهمی است که مصحح نباید آن را فراموش کند زیرا یافتن نسخه‌های مناسب می‌تواند مصحح را در تاثیرپذیری مؤلف از اندیشمندان دیگر کمک کند البته پیدا کردن منابع اختلافی بین کتاب مرجع مؤلف نیز از دیگر کارهای مهمی است که مصحح نباید به آن بی‌توجه باشد.

به دلیل دیر وارد شدن صنعت چاپ به کشورهای شرقی، اکثر کتاب‌های فارسی و عربی، تا دویست سال پیش به صورت خطی موجود بوده‌اند و حتی هنوز هم کتاب‌های چاپ نشدهٔ این زبان‌ها، به ده‌ها هزار عنوان می‌رسد. اما نباید پنداشت که تصحیح متون فقط به کشورهای شرقی محدود می‌شود. غربی‌ها نیز برای انتشار آثار کلاسیک ادبیات خود، ناچار به تصحیح متن هستند.

از مصحّحان مشهور ایرانی در قرن گذشته می‌توان محمد قزوینی، مجتبی مینوی، غلامحسین یوسفی، و از مصححین مشهور حاضر می‌توان جلال خالقی مطلق، محمدرضا شفیعی کدکنی و نجیب مایل هروی را ذکر کرد.